در جاهليت••• 42

تق_وي__م دوره ج_اه_ليت••• 43

(205)

چ_ه__ار م____اه ح____رام••• 46

ج_ابجائ__ى م_اه ه___اى ح__رام در جاهلي__ت••• 47

(206)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

منش__أ تغيير ماه ه__اى حرام در جاهلي_ت••• 49

زي___ادت_______ى در ك_ف_______ر••• 51

بنيانگذار رسوم جاهلى در مكه••• 52

ق_ربانى ه_اى دوره ج_اه_ليت••• 54

ب__ت ه__اى ع__ص_ر ج_اهل_ي_ت••• 57

فص__ل دوم

ش_____روع دع_______وت اس_____لام••• 61

دعوت عشيره رس_ول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 61

(207)

صحنه اولين دعوت و رويارويى با قريش••• 64

اظ_هار علنى برائت از مشركين••• 66

(208)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ش__راي_ط لازم ب__راى دع__وت دين__ى••• 69

دستور دعوت بدون مسامحه و مداهنه••• 71

دست_ور دع_وت از ط_ري_ق ت_رس_اندن••• 74

دع_وت ع___ام و ج_ه_ان___ى اس____لام••• 76

ن_ام__ه پيامب__ر اس__لام ب_ه ش_اه_دان••• 77

فص__ل سوم

قري__ش، و معتق___دات و گمراهى آن ها••• 81

بررسى انواع كفر••• 81

(209)

1 _ جحود و انكار ربوبيت خدا ••• 82

2 _ جح__ود ب__ر مع____رف___ت••• 82

(210)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

3 _ كفران نعمت••• 83

4 _ كف__ر ت__رك دست__ورات اله__ى••• 84

5 _ كف__ر برائت••• 85

كف_ار ص__در اس__لام••• 86

رس__ول خ__دا در ب__راب__ر كفار ق__ري__ش••• 88

وض__ع روح__ى و عن_اد كف__ار ق__ري__ش••• 95

ق___ري__ش در خ___ان__ه اب__وط__ال_____ب••• 101

پيك____ار اس____لام ب__ا ب_ت پ__رست____ى••• 102

(211)

روش ت_وحي______دى••• 107

حج__اب حايل بين رسول اللّه صلى الله عليه و آله و كفار••• 110

(212)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

مصايب موعود كفار مكه••• 113

عج__ز ق__ري__ش در مب__ارزه ب__ا ق____رآن••• 115

دليل هلاك نكردن قريش••• 119

مقابله تاريخى اقوام كافر در برابر پيامبران••• 120

اب_راهي_م و رسول اللّه، دو مبارز عليه كفار••• 123

ارثي__ه يكت_اپرست___ى در نس_ل اب_راه_يم••• 125

دلي_ل عدم نزول قرآن بر اش__راف قري___ش••• 126

فص__ل چهارم

(213)

مسلم____ان___ان اولي_______ه

دوران شكنج____ه، مب__ارزه و مهاج____رت••• 129

(214)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

آغ__از دع___وت علن____ى اس____لام••• 129

شكنج____ه مسلم_ان____ان اولي____ه••• 133

ماجراى شكنجه و قتل سميه و ياسر••• 135

شكنج___ه ب___ه خ_اط___ر ايم____ان••• 138

فش_ار مشركين براى برگشت مسلمانان ب_ه كفر••• 143

پ_اره كنن_دگان قرآن در ص_در اسلام••• 147

ب__ري__ده ب__اد دو

دس_ت اب_ى ل_ه_ب••• 148

مرا با آن كس كه خلقش كردم واگذار!••• 151

(215)

دست_ور اغم_اض نسبت به كف_ار اص_لاح ناپذير••• 156

توطئه اخراج رسول اللّه صلى الله عليه و آله از مكه••• 158

(216)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

مه___اج_رت م_سل_م_ان_ان ب_ه ح_بش____ه••• 160

ماجراى شب هجرت••• 169

مق_دمات هج_رت، و پيمان با اوس و خزرج••• 171

دوازده نقي________ب اوس و خ________زرج••• 173

توطئه در دارالندوه••• 176

شبى كه عل_ى در بست_ر پي_امب_ر خ_وابيد!••• 181

در ت_ع_ق_ي_ب م_ح_م_د صلى الله عليه و آله ت_ا غ_ار ث__ور••• 183

م_ه_اج_رات ي_ث_رب••• 185

(217)

عل_ى ب_ه ي_اد آن ش_ب شع_ر م_ى س_راي_د!••• 188

(218)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فص__ل پنجم

هجرت رسول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 191

آغ__از هجرت به س__وى مدين___ه••• 191

جزئياتى از هجرت رسول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 194

خ__روج از محاص__ره ق___ري___ش••• 195

همراه__ى ابوبك__ر••• 196

ت_عقي____ب تا غ_ار••• 196

اق_امت در غ_ار تا ح_ركت به مدينه••• 198

(219)

پيام رسول اللّه صلى الله عليه و آله ب_ه على عليه السلام ••• 199

ح___وادث بي_____ن راه م_دي_ن____ه••• 201

استقبال مدينه از رس_ول اللّه صلى الله عليه و آله ••• 203

(220)

بخصوص جوانان توصيه مى كنم كه از اين آثار بهره مند شوند.

توفيقات بيش از پيش ايشان را از خداوند متعال خواهانم.

محمد يزدى

رييس دبيرخانه مجلس خبرگان رهبرى 1/2/1388

(5)

همكاران قرآن پژوه ايشان گرديده است. اميدوارم همچن__ان از توفيق__ات و تأيي__دات اله_ى برخ__وردار باشند.

سيدعلى اصغر دستغيب

28/9/86

(7)

آية اللّه مطهرى (ره) «بهترين تفسيرى است كه در ميان شيعه و سنى از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است». «الميزان» يكى از بزرگ ترين آثار علمى علامه طباطبائى، و از مهم ترين تفاسير جهان اسلام و به حق در نوع خود كم نظير و مايه مباهات و افتخار شيعه است. پس از تفسير تبيان شيخ طوسى (م 460 ه) و مجمع البيان طبرسى (م 548 ه) بزرگ ترين و جامع ترين تفسير شيعى و از نظر قوت علمى و مطلوبيت

مقدمه ناشر (9)

روش تفسيرى، بى نظير است. ويژگى مهم اين تفسير بكارگيرى تفسير قرآن به قرآن و روش عقل__ى و است__دلالى اس__ت. اي__ن روش در ك__ار مفس__ر تنها در كنار هم گذاشتن آيات براى درك معناى واژه خلاصه نمى شود، بلكه موضوعات مشابه و مشت__رك در س__وره هاى مختلف را كنار يكديگر قرار مى ده__د، تحلي__ل و مقايس__ه مى كن__د و ب__راى درك پي__ام آيه به شي__وه ت_دبّ_رى و اجته_ادى ت_وسل مى جويد.

يكى از ابعاد چشمگير الميزان، جامعه گرايى تفسير است. بى گمان اين خصيصه از انديشه و گرايش هاى اجتماعى طباطبائى برخاسته است و لذا به مباحثى چون حكومت، آزادى، عدالت اجتماعى، نظم اجتماعى، مشكلات امت اسلامى، علل عقب ماندگى مسلمانان، حقوق زن و پاسخ به شبهات ماركسيسم و ده ها موضوع روز روى آورده و به طورعمي_ق مورد بحث و بررسى قرارداده است.

شيوه علامه به اين شرح است كه درآغاز چندآيه از يك سوره رامى آورد و آيه آيه، نكات لغوى و بيانى آن را شرح مى دهد و پس ازآن، تحت عنوان بيان آيات كه شامل مباحث موضوعى است مى پردازد.

(10) تاريخ صدر اسلام

ول__ى مت__أسف__انه ق__در و ارزش اين تفسير در ميان نسل جوان ناشناخته مانده است و بنده در جلسات ف__راوان__ى كه با دانشج_ويان يا دانش آموزان داشته ام همواره نياز فراوان آن ها را به اين تفسير

دري__افت__ه ام و به همين دليل نسبت به همكارى با جن__اب آق__اى امي__ن اق_دام نم___وده ام.

امي__دوارم اي___ن قبي__ل ت__لاش ه__اى ق__رآن__ى م__ا و شم__ا ب__راى روزى ذخي__ره ش__ود ك__ه ب__ه ج__ز اعم__ال و ني__ات خ_الص_انه هي_چ چي_ز ديگ_رى ك_ارس_از نخواهد بود.

دكتر محمد بيستونى

رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

تهران _ بهار 1388

مقدمه ناشر (11)

گ_ردي_ده است.

هدف از تهيه اين مجموعه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد طباطبايى دريافت كنند، و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روشن داشته باشند.

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم

مقدمه مؤلف (13)

اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد جواب مى داديم. زمانى كه تفسير الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود مى توانستيم از متن خود قرآن با تفسير روشن و قابل اعتماد فردى كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آن چه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود. لذا اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين مجل__دات گ__رديد.

بديهى است اين مجلدات شامل تمامى جزئيات سوره ها و آيات الهى قرآن نمى شود، بلكه سعى شده مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

(14) تاريخ صدر اسلام

اصول اين مطالب باتوضيح و تفصيل در «تفسير الميزان»

موجود است كه خواننده مى تواند براى پى گيرى آن ها به خود الميزان مراجعه نمايد. براى اين منظور مستند هر مطلب با ذكر شماره مجلد و شماره صفحه مربوطه و آيه مورد استناد در هر مطلب قيد گرديده است.

ذكراين نكته لازم است كه چون ترجمه تفسيرالميزان به صورت دومجموعه 20 جلدى و 40جلدى منتشرشده بهتراست درصورت نيازبه مراجعه به ترجمه الميزان، بر اساس ترتيب عددى آيات قرآن به سراغ جلد مورد نظر خود، صرفنظر از تعداد مجلدات برويد.

و مقدر بود كه كار نشر چنين مجموعه آسمانى در مؤسسه اى انجام گيرد كه با ه__دف نش__ر مع__ارف ق__رآن ش__ري_ف، به صورت تفسير، مختص نسل جوان، تأسيس شده باشد، و استاد مسلّم، جن__اب آق_اى دكت_ر محم__د بيستونى، اصلاح و تنقي__ح و نظ__ارت هم__ه ج__انب_ه بر اين مجم__وعه ق_رآنى شريف را به عه__ده گي__رد.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان با ابتكار و سليقه نوين، و به منظور تسهيل در رساندن پيام آسمانى قرآن مجيد به نسل جوان، مطالب قرآنى را به صورت كتاب هايى در قطع

مقدمه مؤلف (15)

جيب__ى منتش__ر مى كن__د. اي__ن ابتك__ار در نش__ر همي__ن مجل__دات ني__ز به كار رفته، ت__ا مط__الع__ه آن در ه__ر ش__راي__ط زم__ان__ى و مك__انى، براى ج__وانان مشتاق فرهنگ الهى قرآن شريف، ساده و آسان گردد...

و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست، و آن چه انج__ام ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست !

و صلوات خدا بر محمد مصطفى و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين وظيفه الهى بودند، و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او، و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را

نيز در مسي__ر شن__اخت اس_لام واقعى پرورش دادن_د!

ليله قدر سال 1385

سيد مهدى حبيبى امين

(16) تاريخ صدر اسلام

خداوند متعال در قرآن شريف از آنان چنين ياد كرده است:

_ «... آنان جز از گمان پيروى نكنند، و جز انديشه باطل سرمايه اى ندارند!» (36 / يونس)

اين قبايل بيابان گرد زندگى پستى داشتند و پيوسته گرفتار جنگ و غارت و چپاول اموال و تجاوز به ناموس يكديگر بودند. هيچ گونه امنيت و امانت دارى و يا صلح و صفايى در بين آنان نبود... آنان كه چنگالى تيزتر داشتند پيش مى افتادند... رياست از آن كس_ى بود كه م_ى توانست با زور ن_احيه اى را ت_سخير ك_ند!

جامعه عرب جاهلى، و نفوذ رسوم همسايگان (19)

پسران صغير از ارث حقى نداشتند، الا اين كه اگر كسى مى مرد و فرزندان صغيرى از خود باقى مى گذاشت، اشخاص زورمندى سرپرستى اموال يتيم را به عهده مى گرفتند و اموال وى را مى خوردند، و اگر اين فرزند يتيم دختر مى بود، با او ازدواج كرده و اموالش را تصاحب مى كردند، و سپس او را طلاق گفته و رهايش مى كردند. در اين وضع آن دختر نه ثروتى داشت كه سد جوع كند و نه كسى رغبت به ازدواج با او مى كرد تا او را گرفته و خرجش را هم متحمل شود.

مسئله غصب حقوق ايتام از بزرگ ترين حوادث شايع بين آنان بود، چه آن كه دائما دست به گريبان جنگ ها و غارت ها و چپاول بودند، و طبعا قتل و كشتار زياد و ماجراى يتيمان بى سرپرست تكرار مى شده است.

زندگى خانوادگى در ايام جاهليت (21)

ازبدبختى هاى بزرگ فرزندان يكى هم اين بودكه سرزمين هاى خراب و اراضى بى آب و علف به سرعت گرفتار قحطى مى شد و كار به جايى مى رسيد كه مردم از ترس فقر و تنگدست__ى فرزندان خود را مى كشتند.

در قرآن مجيد ذكر اين مورد در آيه 151 سوره انعام رفته، و در آيه 8 سوره تكوير خبر داده كه آن ها دختران را زنده به گور مى كردند، و در آيه 17 سوره زخرف مى فرمايد كه بزرگ ترين خبر ناگوار براى عرب جاهلى اين بود كه به او خ_ب_ر ده_ند زن_ش دخت_ر زائي_ده است!

مكه و يثرب و طائف و غيره در وضعيتى به سر مى بردند كه شبيه جمهورى بوده ولى جمهورى هم نبوده است، و قبايل در بيابان ها و حتى گاهى هم در شهرها توسط رؤساى قبيله اداره مى شدند، و گاهى هم اين وضع تبديل ب_ه حك_ومت پ_ادشاه_ى م_ى شده است.

اين هرج و مرج عجيبى بوده است كه در بين هر جمعى از آنان به صورتى جلوه مى كرده، و در هر ناحيه اى از سرزمين شبه جزيره عربستان يا آداب و رسوم عجيب و عقايد خرافى آنان به وضعى در مى آمد.

گذشته از اين، همه آن ها گرفتار بلاى بزرگ بى سوادى بودند. تعليم و تعلم حتى در شهرهاى آنان وجود نداشته است، تا چه رسد به عشاير و قبايل! تمام اين احوال و اعمال و عادات و رسوم كه براى آنان ذكر كرديم از امورى هستند كه از آيات قرآن و خطاب هايى كه متوجه آن ها شده، به خوبى استفاده مى شود. عبارتى

حكومت در جاهليت (23)

كه همه اين امور را مى رساند، همان عبارت «جاهليت» است كه قرآن مجيد اين دوره را بدان نام گذارى كرده است.(1)

بود. در بين آن رسوم بعضا اثرى از آداب روم و اي_ران و هن_د و م_صر ق_ديم ني_ز ديده مى شد.

مسئله پرستش در عرب اين چنين بود كه همه اقوام عرب، چه مردشان و چه زنشان، بت مى پرستيدند، و عقايدى كه درباره بت داشتند شبيه عقايدى بود كه «صابئين» درباره ستاره و ارباب انواع داشتند. چيزى كه هست، اصنام عرب بر حسب اختلافى كه قبايل در هواها و خواسته ها داشتند، مختلف مى شد.

ستارگان و ملائكه را به خيال اين كه دختران خدايند، مى پرستيدند. از ملائكه و ستاره، صورت هايى در ذهن ترسيم كرده و بر طبق آن صورت ها، مجس_مه هايى م_ى ساختن_د كه از سنگ يا چوب بود.

هواها و افكار مختلفشان بدان جا رسيد كه «بنى حنيفه» به طورى كه از ايشان نقل شده، بتى از خرما و كشك و روغن و آرد درست كرده و سال ها آن را پرستيدند، و

اوضاع اجتماعى و عقيدتى عرب قبل از اسلام (25)

آن گاه كه دچار قحطسالى شدند خدايشان را خوردند. شاعرى در اين باره چنين سروده: - قبيله بنى حنيفه در قحطى، از گرسنگى پروردگار خود را خوردند، و نه از پروردگار خود حذر كردند، و نه از سوء عاقبت اين كار پروا نمودند! بسا مى شد كه مدتى سنگى را مى پرستيدند، ولى همين كه به سنگى زيباتر مى رسيدند سنگ اول را دور انداخته و سنگ دومى را خداى خود مى ساختند. و اگر چيزى پيدا نمى كردند براى پرستش مقدارى خاك جمع كرده و گوسفند شيردهى را مى آوردند و شيرش را روى خاك مى دوشيدند، و از آن گل بتى مى ساختند و بلافاصله اطراف همان بت طواف مى كردند! (1)

1- المي___زان ج: 4، ص: 94. بحث تاريخى

(26) تاريخ صدر اسلام

مجاور عرب جاهلى را روم و ايران و حبشه و هند و ديگران تشكيل مى دادند، كه قرآن به طور اختصار درباره آنان صحبت كرده است. از بين آنان كسانى كه اهل كتاب بودند، يعنى يهود و نصارى، و آن ها كه در حكم اهل كتاب بودند، اجتماعشان در سايه ديكتاتورى و قلدرى هاى فردى پادشاهان و رؤسا و امرا و كارگزاران آن ها، اداره مى شد، و طبعا جامعه آنان به دو طبقه تقسيم مى گرديد: يك طبقه فرمانرواى خودمختار كه با جان و مال و عرض مردم بازى مى كردند، و يك طبقه ديگر محكوم و برده و ذليل بودند، و جان و مال و آبرويشان در امان نبود. آن ها از خود آزادى اراده نداشتن__د، مگر آن كه اراده آن ه__ا با اراده فرمانروايش_ان منطبق مى گشت.

«طبقه حاكم» احيانا نيز جلب نظر علماى دين و كارگزاران شريعت را هم كرده و با آنان مى ساختند، و پايگاه دل و فكر مردم را هم تصرف مى كردند، و بدين ترتيب در

اختلافات طبقاتى قبل از ظهور اسلام (27)

حقيقت بر دين و دنياى مردم حكومت مى كردند، و هر طور كه مى خواستند در امر دين توسط زبان و قل__م دانشمندان، و در امر دني__ا با شمشير و تازيانه حكمرانى مى كردند.

«طبقه محكوم» هم بين خود از نظر قدرت و ثروت بر دو دسته تقسيم مى شدند _ در عين حالى كه بر طبق مثل معروف «النّاسِ عَلى دِينَ مُلُوكُهُمْ،» اصولاً روش هاى يك ملت همان روش ها و سنت هايى است كه پادشاهان اجرا مى كنند، و آيين خود مى دانند - يك دسته ثروتمندان عياش، و دسته ديگر ناتوان و بردگان، و همين طور يك دسته خداى منزل و دسته ديگر يعنى زن و فرزند

بندگان آنان؛ يك دسته مردان، كه در تمام شئون زندگى آزادى عمل و اراده داشتند، و دسته ديگر بانوان، كه از همه چيز مح_روم و پي_رو حرف مردان و خدمتگزاران بى اراده آنان بودند.

اين واقعيت هاى تاريخى از آيات قرآنى زير استفاده مى شود:

- «اى اهل كتاب! رو آوريد به سوى كلمه اى كه بين ما و شما يكسان باشد، و آن

(28) تاريخ صدر اسلام

اين است كه جز خدا را عبادت نكنيم، و چيزى را شريك وى قرار ندهيم، و بعضى از ما ديگ__رى را به جاى خدا به رب_وبيت نگيري_د...!» (64 / آل عمران)

(همين آيه را پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله در نامه اى كه به هرقل امپراطور روم فرستاد، ذكر كرد، و گويا به پادشاهان مصر و حبشه و ايران و نجران هم آن را نوشته است.)

- «اى مردم، شما را از زن و مردى آفريديم، دسته دسته و قبيله قبيله قرارتان داديم، تا يكديگر را بشناسيد، گرامى ترين شما نزد خدا پرهيزكارترين شماست.» (13 / حجرات)

آيه زير در سف__ارش به ازدواج با دوشيزگ__ان و كني_زان چنين مى فرماي_د:

_ «بعض_ى از شما از بعض__ى ديگر هستيد (يعن__ى همه از يك جن__س هستيد،) پس آن_ان را با اذن اهلش__ان به نك__اح خ__ود در آوريد!» (25 / نساء)

- «من عمل هيچ عمل كننده اى از شما را، زن يا مرد، ضايع نمى گذارم، بعض شما

اختلافات طبقاتى قبل از ظهور اسلام (29)

از بعض ديگر (و از يك جنسيد!)» (195 / آل عمران)

اي__ن ه__ا و ساي__ر آيات__ى در ق__رآن هس__ت ك__ه واقعي__ت ه__اى ت__اريخ__ى گفت__ه شده را به طوركلى نشان مى دهند.

اما «غير اهل كتاب» يعنى بت پرستان و كسانى كه در حكم آنان بودند، وضعيتى بدتر از اهل كتاب داشتند، و آياتى كه

مشتمل استدلالاتى عليه آنان مى باشد، از هرزگى و زيان كارى آنان در تمام شئون زندگى پرده بردارى نموده است. در آي_ه 109 سوره انبياء مى فرمايد:

- «در زبور بعداز ذكر نوشتيم: وارث زمين بندگان صالح من خواهند بود! همانا در اين قرآن تبليغى براى عبادت كنندگان هست! نفرستاديم تو را مگر آن كه براى اهل عالم رح_مت ب_اشى! ب_گو:

- به من وحى ش__ده كه خداى شما خداى يگانه است! آيا تسليم او خواهيد شد؟

(30) تاريخ صدر اسلام

اگر روى گ___رداني_دن_د، بگ__و ك_ه م_ن شم_ا را ب__ه راه راس__ت آگ___اه ك____ردم!»

و در آيه 19 سوره انعام مى فرمايد:

- «اي__ن ق__رآن به م__ن وح__ى ش__د، تا شم__ا و ه__ر ك__ه را كه اين ق__رآن ب__ه او برس__د، ان__ذار كن__م!» (1)

ش_ريف_ه، خ_داى تع_ال__ى مى ف_رماي__د: «اي_ن احك__ام از ناحي__ه من نيست!»

اين نفى، در حقيقت، نفى خود آن چارپايان نيست، بلكه نفى احكام و مشروعيت آن احك_ام است ك_ه در ج_اهليت تشري_ع ك_رده بودند.

(32) تاريخ صدر اسلام

اين احك__ام به خاط__ر اين جع__ل ش__ده بود كه يك نح__وه احت__رام براى آن ه__ا قائ__ل شون__د و رعاي_ت ح_ال آن ه_ا را بكنن__د و ن__وع__ى آزادى ب__ه آن ه__ا ب__دهن__د.

از اين چهار صنف، سه تاى آن از جنس شتر (بحيره و سائبه و حامى) و يكى گوسفند (وصيله) مى باشد.

بَحيره: ماده شترى بود كه پنج شكم زائيده و شكم پنجم آن نر بود. رسم اين بود كه گوش هاى اين بچه شتر پنجمى را پاره كرده و شكاف فراخى مى دادند. رسمشان اين بود كه بر پشت آن سوار نمى شدند و آن را نمى كشتند، و از باب احترام از هيچ آب و علف__ى منع نمى كردند. پيادگان هر چه هم خسته مى شدند، بر پشت آن سوار نمى شدند.

سائِبَه: شترى بود كه به دست خود نذر مى كردند و از خدمت معاف مى كردند، سائبه را اغلب براى جلب رضايت بت ها آزاد مى كردند، و هر چيزى كه براى بت نذر مى كردند آن را به خدام بتكده مى دادند و آن ها نيز شتران و ساير منافع و نذورات را به مصرف ابن سبيل ها (مسافران درمانده) و ساير فقرا مى رساندند.

آداب و احكام و معتقدات جاهلى (33)

وَصيلَه: وصيله از جنس گوسفند است. رسم مردم جاهليت چنان بود كه هرگاه گوسفندى بره ماده مى زائيد آن را نگه مى داشتند و اگر نر مى زائيد آن را وقف براى بت هاى خود مى كردند. هرگاه دوقلو مى زائيد و يكى نر و ديگرى ماده بود هر دو را وقف مى كردند، و بره نر

را به اين اعتبار كه در احترام با توأم خود وصل شده «وَص_يلَه» مى ناميدند و ذبحش نمى كردند.

حامى: شتر نر را مى گفتند، و عرب را رسم چنين بوده كه اگر ماده شترى از صلب و نطفه شتر نرى ده شكم بچه مى آورد آن شتر را مبارك مى شمردند، بر آن سوار نمى شدند، از هيچ آب و علفى منعش نمى كردند.

اختلافى در اين آداب و رسوم به نسبت سليقه هاى اقوام و قبايل مختلف وجود داشت، ولى به هر تقدير آيه شريفه در اين مقام است كه خداى تعالى را منزه

(34) تاريخ صدر اسلام

از جع_ل چني_ن احكامى ك_رده باشد، و اين گ_ونه اح_كام را ك_ه مردم خراف_ى از پيش خود براى اين چهار صنف از چارپايان تراشيده و به خدا نسبت مى دادند، از خداى سبحان سلب نمايد! (1)

رويش را خاك مى ريختند، تا زير خاك جان بدهد. اين عمل را از ترس فقر دختران مرتكب مى شدند كه مبادا در اثر ندارى مجبور شوند به كس_ى كه ه_م شأن آن_ان نيست، ش_وهر كند.

اولين بارى كه اين رسم غلط عملى شد، در واقعه جنگ بنى تميم با كسراى ايران بود، كه در آن جنگ عده اى از زنان قبيله اسير لشكر كسرى شدند، و به اسيرى به دربار كسرى بردند، و در آن جا دختران را به عنوان كنيز نگه داشتند و پس از مدتى كه ميان دو طرف صلح برقرار شد، بنى تميم اسيران خود را مطالبه كردند، و دربار كسرى آنان

(36) تاريخ صدر اسلام

را مخير كرد كه مى خواهند به قبيله خود بروند و يا در دربار بمانند. عده اى از دختران از برگشتن به قبيله خوددارى نمودند و مردان قبيله غضبناك شدند و تصميم گرفتند از اين پس اگر دختردار شدند زنده زنده دفنشان كنند، و همين كار را كردند، و قبايل ديگر نيز از آن ها يادگرفتند، و كم كم جريان در همه جا منتشر شد و دختركشى باب گرديد! (1)

(19 / زخرف)

همچنين قرآن شريف نقل فرموده كه آن ها ميان خدا و جن ها خويشاوندى قرار دادن_د!؟ (158 / صاف_ات)

اصل اين اعتقاد قديمى است كه در آراء قدماى وثنيت هند و مصر و بابل و روم وج_ود داشت_ه است.

اگر در اصول آراء بت پرستان دقت كنيم خواهيم ديد كه اين فرقه ملائكه را كه به زعم آنان منشأ وجوه خير عالمند، و اجنه را كه باز به زعم آن ها مرجع شرور عالمند، الهه خود مى پنداشتند و مى پرستيدند، ملائكه را به اميد خيرشان و اجنه را از ترس شرشان!

اي__ن مب__ادى عالى كه به ظاه__ر ق__واى كلى ان__د به زعم مشركي__ن دو قسم بوده اند: يكى فاع_ل و ديگرى منفع_ل.

(38) تاريخ صدر اسلام

آن گاه مشركين اجتماع اين دو فريق را نكاح و ازدواج مى ناميدند. قسم فاعل را پ_در، و قس__م منفع__ل را م_ادر، و حاص__ل اجتم__اع آن دو را فرزند مى خواندند.

فرزند را هم دو قسم مى دانستند: يك دسته پسر، و دسته اى ديگر دختر.

بعض__ى از اله__ه خود را م__ادران و دخت__ران، و يا پ_دران و پس_ران نام مى نهادند.

پس اگر بعضى از وثنى هاى عرب مى گفتند: ملائكه همه شان دختران خدايند، در اين حرف از قدماى وثنيت تقليد مى كردند، و آن هم تقليدى جاهلانه كه به آراء آنان آشنايى نداشتند. و اين كه خداى تعالى فرمود:

- «ب__راى خودش__ان هر چه ه__وس دارند، ق__رار مى دهن_د!» (57 / نح_ل)

منظور اين است كه دختران را براى خدا قرار مى دادند و براى خودشان هرچه مى خواستند، قرار مى دادند، يعنى پسران را براى خود قرار مى دادند و به همين جهت

زن در عقايد جاهليت (39)

دختران را زنده به گور مى كردند. حاصل آن كه هر چه براى خود نمى پسنديدند براى خ__دا مى پسندي__دن___د. (1)

عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ... .» (83/مؤمن)

خداى تعالى مى فرمايد: «آن ها نيز هر وقت رسولانشان معجزات روشن مى آوردند، گ_وشش_ان ب_ده_ك_ار نبود، و س_رگ_رم دان_ش خ_ود ب_ودن_د!»

مراد از دانش جاهليت و كفار قبل از اسلام و كفار امت هاى پيشين، اطلاعاتى است كه از زينت زندگ__ى دنيا، و فنون و دوز و كلك__ى است كه براى به دست آوردن آن داشتند.

1- الميزان ج: 24، ص: 150.

(40) تاريخ صدر اسلام

در ج_اى ديگ_ر مى ف_رماي_د:

_ «تنها ظاه__رى از زندگ__ى دنيا مى دانن__د، و اما از آخ__رت غافلن_د!» (7 / روم)

_ «پس، ديگر به اينان مپرداز، كه از ذكر ما روى گردانده اند، و به جز زندگى دنيا نمى خواهند، چون عل_م شان ه_مين م_ق_دار اس_ت!» (29 و 30 / نجم)

مراد به ف__رح و خوشحال__ى آنان از علم__ى كه دارند، غ__رور و خودپسن_دى ناشى از زرنگى و علم ظاهرى است، كه در اداره زندگ__ى خود دارن__د، و خودباختگى در مقابل اين اطلاع__ات و زرنگى ها باع__ث شد كه از مع__ارف حقيقى كه به وسيل__ه رسولان خ__دا عرضه مى شود، اعراض كنن_د و آن را چيزى نشمارند و مسخره كنند.(1)

1- ال_مي_______زان ج: 34، ص: 249.

علم در جاهليت (41)

از اين ماه ه__ا كه از قواني_ن دوره جاهليت بود، لغو اعلام كرد.

خ__داى تعال__ى مى فرماي_د:

- «به درستى كه عدد ماه ها نزد خدا دوازده ماه است، در همان روزى كه آسمان ها و زمين را آفريد در كتاب او چنين بوده است، از اين دوازده ماه، چهار ماه حرام است، و اين است دين قويم!»

(42) تاريخ صدر اسلام

- «پس در آن چه__ار ماه به يكديگر ظل__م نكنيد! و با مشركي_ن همگى شان كارزار كني__د، همان ط__ور كه ايشان با همه شم__ا سر جنگ دارن__د! و بدانيد كه خ__دا با پرهيزك_اران است!

قانون ساختگى نسى ء گناهى است، علاوه بر كفر، و كسانى كه كافرشدند به وسيله آن گمراه مى شوند،يك سال آن ماه هاراحرام مى كنند، و يك سال حلال، تا باعده ماه هايى كه خدا حرام كرده مطابق شود! پس اين عمل باعث مى شود كه حلال كنند چيزى را كه خدا حرام كرده است، آرى! اعمال بدشان در نظرشان جلوه كرده، و خداوند قوم كافران را هدايت نمى كند!»

آي__ه ع__ده اى اس__ت كه هي__چ تغيي__ر و اخت__لاف__ى در آن راه ن____دارد، چ___ون ن___زد خ__دا و در كت_اب خ__دا دوازده اس__ت.

(44) تاريخ صدر اسلام

دوازده گانه بودن ماه حكمى است نوشته شده در كتاب تكوين!

واضح است كه ماه هاى شمسى از قراردادهاى بشرى است، گو اين كه فصول چهارگانه و سال شمسى خود تكوينى است، ولى ماه هاى آن صرف اصطلاح است، به خلاف ماه هاى قمرى كه يك واقعيت تكوينى است، و به همين جهت آن دوازده ماهى كه داراى اص__ل ثابت اس__ت، همان دوازده ماه قمرى است نه شمسى.

بنابراين، آيه را مى توان چنين معناكردكه:

- شماره ماه هاى سال دوازده ماه است، كه سال از آن تركيب مى يابد، و اين شماره اى است در علم خداى سبحان، و شماره اى است كه كتاب تكوين و نظام آفرينش از آن روزى كه آسمان ها و زمين خلق شده، و اجرام فلكى به راه افتاده، و پاره اى از آن ها به دوركره زمين به گردش درآمده اند، آن را تثبيت كرده است.

ب__ه همي__ن جه___ت م_ى ت___وان گف____ت:

تقويم دوره جاهليت (45)

- م_اه ه_اى ق_م_رى و دوازده گ__ان_ه ب_ودن آن اص_ل ث_ابت_ى از ع_الم خ_ل_ق_ت دارد!

شرايعى است كه ابراهيم عليه السلام تشريع فرموده بود، و عرب آن را حتى در دوران جاهلي_ت كه از دين توحيد بيرون بوده، و بت مى پرستيدند، محترم مى داشتند.

(46) تاريخ صدر اسلام

به اين عم_ل «نَسى ء» مى گفتند.

وقتى اسلام آن عمل را حرام كرد و از «نَسى ء» جلوگي_رى فرمود، «صفر اول» مع__روف ب_ه «شهراللّه الح__رام» ش_د كه بعده__ا فقط به نام «محرم» مشهور گشت. (1)

1- المي___زان ج: 6، ص: 73.

(48) تاريخ صدر اسلام

در حقيق__ت كلمه «محرم» از اسم هاي__ى است كه در اسلام پي__دا شده اس__ت. در رواي__ات اسلام__ى آم_ده اس__ت:

مردى از قبيله بنى كنانه به نام «جُنادة بن عُوْف» و به كنيه «اَبى اَمامه» كارش اين بود كه ماه ها را حلال و حرام مى كرد، و چون بر عرب دشوار بود كه سه ماه پشت سر هم دست از جنگ بكشند و به يكديگر غارت نبرند، لذا هر وقت مى خواستند به قومى حمله برند او بر مى خاست و در همان جا مردم را مخاطب قرار داده و مى گفت: من محرم را حلال و به جاى آن صفر را حرام كردم! پس از اين اعلام به قتال و كارزار

(50) تاريخ صدر اسلام

مى پرداختند، و چون محرم تمام مى شد و صفر مى رسيد، نيزه ها را بر زمين گذاشته و دست از جنگ مى كشيدند. سال ديگر باز جناده بر مى خاست و اعلام مى كرد كه من صفر را حلال و محرم را حرام كردم، و بدين وسيله عدد ماه هاى حرام را تكميل مى كرد. (نق_ل از در منثور)

پرست__ش ب__ت، كاف__ر بودن__د، لذا خداى تعال__ى اين عمل آن ه__ا را زيادتى در كفر نامي__ده اس_ت.

ضمنا عرب ها اگر حرمت يكى از ماه هاى حرام را به تأخير مى انداختند فقط منظورش__ان اين بوده كه دستش__ان در قتال با يكديگ__ر باز باشد، نه اين كه حج و زيارت خان_ه خ_دا را كه مخصوص به بعضى از آن ماه هاست به ماه ديگرى بيندازند.(1)

آي__ه 103 س_وره مائده

(54) تاريخ صدر اسلام

شرك__اى ايش__ان است به خدا نمى رس__د، اما آن چ__ه از خداس__ت به شركاى آن ها مى رس__د! چه بد حكم_ى است كه مى كنند؟!

_ بدين سان شركاى ايشان كشتن فرزندان را به نظر بسيارى از آنان زينت دادند، تا هلاكش__ان كنند و دين شان را برايش__ان مشوش سازند، و اگر خدا مى خواست اين ك__ار را نمى كردن_د، پس تو ايش__ان را با دروغ هاي__ى كه مى سازن__د واگ_ذار!

- گويند اين حيوانات و اين كشتزار قرق است، و هيچكس جز آن كه ما خواهيم از آن نخورد، و اين حيواناتى است كه سوارى بر آن ها حرام شده، و اين حيواناتى است كه هنگام سوارى نام خدا را بر آن ياد نمى كنند، به خدا افترا مى زنند، و خدا براى آن افتراها كه مى زده اند سزايشان خواهد داد،

- و گويند آن چه در شكم اين حيوانات است، خاص مردان ماست، و بر همسران ما ح__رام است! و اگر م__ردار باشد همه در آن شريكند! به زودى، خدا سزاى

قربانى هاى دوره جاهليت (55)

وصف كردن ناحق ايشان را مى دهد، كه او فرزانه و داناست!

- به راستى، كسانى كه فرزندان خويش را از كم خردى و بى دانشى كشتند، زيانبار شدن__د، و آن چ__ه را خ__دا روزى شان ك__رده با افت__را زدن به خدا حرام شمردند، به راستى، كه گم__راه شدند، و هدايت يافتگ_ان نبودند...!»

علاوه بر اين كه مشركين خدايان خود را شريك در اموال خود مى دانستند، و مقدارى از اموال خود را در راه آن ها خرج مى كردند، اين بت ها با محبوبيتى و واقعيتى كه در دل هاى مشركين داشتند، فرزندكشى را در نظر بسيارى از آنان زينت داده و تا آن جا نفوذ پيدا كرده بودند كه فرزندان خود را به منظور تقرب به آن ها

براى آن ها قربانى مى كردند!!

اين مطل_ب را تاري_خ درباره بت پرستان و ستاره پرستان قديم نيز ضبط كرده است.

البته بايد دانست كه اين قربانى غير از «مؤودة»هايى است كه در «بنى تميم»

(56) تاريخ صدر اسلام

معم_ول بوده است، زي_را «مؤودة» عب_ارت از دخت_رانى بوده كه زن_ده به گور مى شدند.

اين آيات دلالت بر كشتن اولاد، اعم از پسر و دختر، دارند. (1)

است؟ چه تقسيم جائرانه و غير عادلانه!؟ اين بت ها هيچ حقيقتى به جز اين ندارند كه نام هايى از طرف شما و پدرانتان بر آن ها نهاده شده، و خداى تعالى هيچ مدركى بر الوهيت آن ها

(58) تاريخ صدر اسلام

نازل نكرده است! اى پيامبر! اينان جز خيال و پندارى دلخواه پيروى نمى كنند، با اين كه از ناحي_ه پروردگارشان هدايت بر ايشان آمده است... .» (19 تا 23 / نجم)

در اين كه اين سه بت چه شكل هايى داشتند، و در كجا منصوب بودند، و هر يك معبود كدام طايفه از عرب بودند، و در اين كه چه چيز باعث شد كه آن بت مورد پرستش قرار گيرد؟ قول علما مختلف و متناقض است، به طورى كه به هيچ يك از آن ها نمى ت_وان اعتم_اد كرد.(1)

1- ال_مي________زان ج: 37، ص: 74.

بت هاى عصر جاهليت (59)

(60)

خدا، و خدا را مولاى هم_ه م_ى داند.

در ادام_ه مى فرمايد:

- «اگر به تو ايمان آوردند و پيرويت كردند، آنان را دور خود جمع كن، و پر و بال رأفت بر ايشان بگستران، و به تربيتشان بپرداز، و اگر نافرمانيت كردند، از عملشان بيزارى جوى!» (214 تا 216 / شعراء)

در روايات اسلامى آمده است كه وقتى اين آيه نازل شد رسول اللّه صلى الله عليه و آله بنى عبدالمطلب را كه در آن روز چهل نفر بودند، دعوت كرد... و پس از صرف غذا انذارشان كرد و فرمود:

(62) تاريخ صدر اسلام

- اى بنى عبدالمطلب!

من خودم از ناحيه خداى عزوجل به عنوان نذير به سوى شما فرستاده شده ام، اس_لام بي_اوريد و م_را اط_اعت كني_د ت_ا هدايت شويد!

آن گاه ف_رم_____ود:

- هر كس با من برادرى كند و مرا يارى دهد، ولىّ من و وصى من بعد از من، و جانشينم در اهلم خواهدبود! و همو قرض مرا مى دهد.

مردم سكوت كردند، و آن جناب سه بار اين سخن خود را تكرار كرد، و در هر سه نوب_ت احدى سخ__ن نگفت به جز عل__ى، كه در هر نوب_ت برخاس_ت و گفت: من حاضرم!

و رسول اللّه صلى الله عليه و آله بعد از بار سوم به آن جناب فرمود: توئى! پس مردم برخاستن_د كه

دعوت عشيره رسول اللّه صلى الله عليه و آله (63)

بروند... . (نقل ازمجمع البيان از براء بن عازب) (1)

- به نظر شما اگر خبرى بدهم كه فردا صبح و يا امروز عصر دشمنى بر سر شما مى تازد، از م__ن مى پذيريد يا نه؟ همه گفتن__د: بلى! براى اين كه ما از تو دروغى نشنيده اي_م! فرمود:

- هم اكنون شما را انذار و هشدار مى دهم از عذابى سخت كه در انتظار شماست! اب_ولهب گفت: تَب_ا لَكَ (مرگت باد) براى اين همه ما را صدا زدى و اين جا جمع كردى؟

خ_داى عزوج_ل در پاس_خ وى س_وره «تَبَّ_تْ يَ_دا اَب_ى لَ_هَبٍ وَ تَ_بَّ!» را ن_ازل فرمود.

(از سعيد بن جبير، از ابن عباس نيز روايت فوق رسيده الا اين كه در آن اشاره به مح__ل دعوت در بالاى صف__ا نش__ده است.) در مجمع البي__ان از ط__ارق محارب__ى روايت شده كه گفت:

روزى در حين__ى كه من در بازار ذى المج__از بودم، ناگه__ان به جوان__ى برخوردم ك___ه ص__دا م_ى زد:

هان اى مردم بگوييد: «لا اِلهَ اِلاّ اللّه» تا رستگار شويد!

در اين بين ناگهان به مردى برخوردم كه در عقب سر او مى آمد و به طرف او

صحنه اولين دعوت و رويارويى با قريش (65)

سنگ مى انداخت، و ديدم كه ساق پا و پشت پاشن__ه او را خون انداخته بود، و صدا م_ى زد: ه_ان اى م_ردم او ك_ذاب اس__ت و گ_وش ب__ه سخن_ش ندهي__د!

م_ن از اشخ_اصى پ_رسيدم اين مرد كيست؟ گفتند: محمد است، كه مدعى نبوت است، و آن ابولهب عم_وى اوست كه معتق_د است او دروغ م_ى گويد.(1)

4، ص: 443.

(66) تاريخ صدر اسلام

نه دين او مورد استفاده ايشان قرار مى گيرد، و نه دين آنان آن جناب را مجذوب خود مى كند، پ__س نه كفار مى پرستند آن چ__ه را كه آن جن__اب مى پرستد، و نه تا ابد آن جناب مى پرستد آن چه را كه ايش__ان مى پرستند، پس كف__ار بايد تا اب__د از سازشكارى و مداهن__ه آن جن_اب م_أي_وس ب_اشن___د!

در آيه «قُلْ يا اَيُّهَا الْكافِروُنَ،» ظاهرا خطاب به يك طبقه معهود و معين از كفار است، نه تمامى كفار، به دليل اين كه رسول خدا صلى الله عليه و آله را مأمور كرده از دين آنان بيزارى جويد، و خطابشان كند كه شما هم از پذيرفتن دين من امتناع مى ورزيد. با اين كه مى بينيم در چهارده قرن گذشته ميليون ها كافر به دين اسلام درآمدند مى فهميم كه خطاب در آيه به طبقه معينى از كفار است.

مراد به «آن چه كفار مى پرستيدند» بت هايى است كه كفار مكه مى پرستيدند، و آيه اي__ن معن__ى را مى ده__د كه: من اب__دا نمى پرستم آن چه را كه شم__ا بت پرست__ان

اظهار علنى برائت از مشركين (67)

ام___روز مى پرستي_د!

عبارت «و شما نخواهيد پرستيد آن چه را كه من مى پرستم!» يك خبر غيبى از اين معناست كه كفار مورد نظر در آينده نيز به دين توحيد در نمى آيند. اي__ن دو آي__ه، به انضم__ام امر «قُلْ - بگو!» در آغاز سوره اين معنى را دست مى ده__د ك_ه گويا رس__ول خدا صلى الله عليه و آله به كفار فرموده است:

_ پروردگار من مرا دستور داده به اين كه به طور دائم او را بپرستم، و اين كه به شما خبر دهم كه شما هرگز و تا ابد او را نمى پرستيد، پس تا ابد اشتراكى بين من و شما در دين واقع نخواهد شد!

آيات زيادى در قرآن هست كه

ايمان نياوردن ابدى برخى از كفار را پيش گويى ف_رم_وده است، مانند:

- «لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلى اَكْثَرِهِمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ،»

(68) تاريخ صدر اسلام

«عذاب خدا بر آنان حتمى شده و در نتيجه ديگر ايمان نخواهند آورد.» (7 / يس)

_ «اِنَّ الَّذي__نَ كَفَرُوا سَ__واءٌ عَلَيْهِمْ ءَاَنْذَرْتَهُمْ اَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ،» «كسانى كه كافر شدند چه انذارشان كنى و چه نكنى برايشان يكسان است، چون ايمان نخواهند آورد!» (6 / بقره) (1)

و هم__ه به س_وى او بازگش_ت كنن_د!»

اين آيات رسول خدا صلى الله عليه و آله را در لغزش هايى كه مشركين درباره امر دعوت وى داشتند، تسليت داده و با وعده حتمى نصرتش دلخوش مى سازد، و بيان مى كند كه

(70) تاريخ صدر اسلام

دعوت دينى دعوتى است كه بايد در محيط آزاد و با حفظ اختيار اشخاص صورت گيرد، تا هر كه مى خواهد ايمان آورد، و هر كه مى خواهد كفر ورزد!؟

چون دعوت دينى، اساسش بر اختيار است، قدرت و مشيت حتمى الهى در آن دخالت نمى كند، و اشخاص را مقيد و مجبور به قبول نمى سازد، و گرنه خداوند مى ت_وانست تم_امى افراد بشر را بر هدايت مجتم_ع س_ازد! (1)

از بدگويى خدايان ايشان بردارد، و غلامان و كنيزان تهى دست ايشان را كه مسلمان ش__ده و به وى گرويده اند، از خود دور سازد، چون عارشان مى شد با بردگان خود يكجا بنشينند، و آيات خدا را بشنوند، و در چنين مناسبتى آيات فوق نازل شد، و رسول

(72) تاريخ صدر اسلام

خ__دا را چني__ن تذك__ر فرم_ود:

- «مشركين نزديك شد تو را بلغزانند، از آن چه به تو وحى نموديم منحرفت كنند، تا سيره اى مخالف آن پيش گيرى، و اعمالى برخلاف آن انجام دهى، و بدين وسيله افترائ__ى به ما ببن__دى، و روش اخت__لاف طبقات__ى را روش__ى خ__داپسندان__ه جل__وه دهى! گفتن__د:

- اگر چنين كنى، و يك مشت گدا و ژنده پوش را از خود برانى، با تو رفاقت كنيم!» (73 / اسراء)

عبارت «لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ،» و اين كه «ركون» به معناى كمترين ميل است، دلالت مى كند ب__ر اي_ن كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله نه تنه_ا ركون ب_ه كف_ار نكرد، بلكه نزديك به ركون هم نشد!

- «اگر ما با عصمت خود تو را پايدارى نمى داديم، نزديك مى شدى به اين كه به سوى آنان اندكى ميلى كنى، لكن ما تو را استوار ساختيم، و در نتيجه به آنان

دستور دعوت بدون مسامحه و مداهنه (73)

كمترين ميلى نكردى، تا چه رسد به اين كه اجابتشان كنى! پس رسول خدا ايشان را اجابت نكرد، و ذره اى ميل به ايشان ننمود، و نه نزديك بود كه ميل كند!»(74/اسراء) (1)

است!

1- الميزان ج: 25، ص: 292.

(74) تاريخ صدر اسلام

در آيه فوق خداى تعالى بين پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و قوم او كه دو طرف دعوا هستند، واسطه قرار گرفته است.

مى دانيم كه خصومت و طرفيت آن جناب با قومش تنها بر سر مسئله نبوت و رسالت و ادعاى نزول قرآن است. خداى تعالى در اين آيه رسول گرامى خود را دستور مى دهد كه از مشركين بپرسد چه چيزى در مسئله شهادت از هم__ه چي_ز بزرگ تر است؟

بدون ترديد بايد گفت: خداى تعالى در تحمل شهادت و خبر يافتن از وقايع جهان و افع_ال بندگ_ان از ه_ر خبردارى خبردارتر است!

خداى تعالى، سپس حكايت قسمتى از بياناتى را مى فرمايد كه بايد رسول خدا صلى الله عليه و آله آن را به مشركين ايراد فرمايد: «... و اين قرآن به من وحى شده كه شما و هر كه را كه اين قرآن به گوشش بخورد انذار كنم و هشدار دهم...!»

دستور دعوت از طريق ترساندن (75)

مضامين آن به گوشش بخورد - حجت است!

لازم نيست كتاب يا نامه اى كه به سوى قومى ارسال مى شود حتما به زبان آن قوم باشد، بلكه شرط آن اين است كه اولاً مضامينش شامل آنان بشود، و ثانيا حجت

(76) تاريخ صدر اسلام

خ_ود را بر آن ق_وم اقام_ه كن__د!

رسول اللّه صلى الله عليه و آله به مردم حبشه و مصر و روم و ايران نامه ها نوشت، و حال آن كه زبان آنان غير از زبان قرآن بود.

همچنين عده اى از قبيل سلمان فارسى و بلال حبشى و صهيب رومى به آن جناب ايم_ان آوردن_د، و بسي__ارى از يهود كه زبانشان عبرى بود به آن حض_رت گرويدند. (1)

گواه باشيد كه ما تسليم فرمان اوئيم...!»

2 - نامه رسول اللّه صلى الله عليه و آله به مقوقس بزرگ قبطيان

گفته شده كه نامه پيامبر به مقوقس بزرگ قبطيان نيز مشتمل بر آيه «يا اَهْلَ الْكِتابِ تَعالَوْا اِلى كَلِمَةٍ سَواءٍبَيْنَناوَبَيْنَكُمْ!»(64/آل عمران)بوده است.

(78) تاريخ صدر اسلام

اخيرا نامه اى كه به خط كوفى نوشته شده و منسوب به پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله است، پيدا شده، كه شبيه به نامه آن حضرت به هرقل مى باشد، و به وسيله عكس بردارى از آن نسخه هايى چاپ شده كه پيش خيلى ها يافت مى شود.

آن چه مورخين درباره نامه هاى پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله به سلاطين عالم (از قيصر و كسرى و نجاشى) نوشته اند، تاريخ نگارش و ارسال آن را سال ششم هجرى ضبط كرده ان__د، كه لازمه اش آن است كه آيه فوق در سنه شش يا قبل از آن نازل شده باشد.(1)

1- المي___زان ج: 6، ص: 128. آل عم___ران و تحلي__ل روايتى.

نامه پيامبر اسلام به شاهدان (79)

(80)

و ساير غزوات تا آخرين نفرشان را هلاك كرد! (1)

1- ال_مي___زان ج: 1، ص: 100.

كفار صدر اسلام (87)

و نوبت سوم گفتن__د: بين ما و تو حج_اب و حائل_ى زده ش_ده ك__ه نمى گ__ذارد ما و ت__و يكجا و بر سر يك مسئل__ه جمع شويم. و اين خود مأيوس كردن به تمام معناست!

اين نتيجه گيرى بوى تهديد مى دهد، كه وقتى هيچ راهى براى تفاهم بين ما و تو نمانده است، لاجرم تو هر چه مى توانى بكن، و اعتقادات ما را باطل ساز، ما هم هر

رسول خدا در برابر كفار قريش (89)

تلاشى كه داريم براى ابطال دعوت تو مى كنيم.

در مقام پاسخگويى اين تعليمات به رسول خدا صلى الله عليه و آله داده مى شود:

- «اى پي__امب__ر ب__ه ايش__ان بگ_و:

- من بشرى هستم مانند شما، و در بين شما معاشرت مى كنم، آن طور كه خود شما با يكديگر معاشرت مى كنيد، و با شما سخن مى گويم، آن طور كه خود شما با يكديگر گفتگو مى كنيد، پس من جنس ديگرى مخالف جنس شما از قبيل فرشته نيستم، تا بين من و شما حائلى و حجابى باشد، و يا سخنم به گوش شما نرسد، و يا كلامم به دل هاى شما وارد نشود، تنها تفاوت من با شما اين است كه به من وحى مى شود، و آن چه من به شما مى گويم و شما را به سوى آن دعوت مى نمايم، وحيى است كه به من مى شود، و آن اين است كه معبود شما، آن معبودى كه سزاوار پرست__ش باشد، يكى است، نه خداي__ان متف_رق و گوناگون!

(90) تاريخ صدر اسلام

حال كه به جز يك اله بى شريك وجود ندارد، پس به توحيد او قيام كنيد، و شركاء را از او نفى نماييد، و از او نسبت به شرك و گناهانى كه تاكنون مرتكب شده ايد، طلب مغفرت نماييد!

- واى به حال آنان كه

شرك مى ورزند، همان هايى كه زكات نمى دهند، و نسبت به آخرت كافرند، در مقابل آن ها كسانى هستند كه ايمان آورده و اعمال صالح مى كنند، اجرى دارند كه هرگز قطع نمى شود!

- بگو راستى شما به خداي__ى كفر مى ورزيد كه زمين را در دو روز خلق كرد، و براى او شريك ها قائل مى شويد، بااين كه اين خدا رب تمامى عوالم است! و....» (6 تا 9 / فصل__ت)

در رواي_ات اس__لام__ى از ج__اب__رب__ن عب_داللّ__ه رواي__ت آورده ان__د ك__ه گف____ت:

روزى ق_ري__ش دور هم جم__ع ش__ده و گفتن____د:

رسول خدا در برابر كفار قريش (91)

- تحقيق كنيد ببينيد از همه شما داناتر به سحر و كهانت و شعر كيست تا برود نزد اي__ن م__رد، كه بي__ن ما تفرق__ه افكنده، و نظ__ام م__ا را دره__م و بره__م ك__رده اس__ت، و به دي__ن م__ا بدگوي__ى مى كند، تا با او ح__رف بزن__د و ببين__د چه ج__واب مى شن__ود.

همگ__ى گفتند: ما به جز عتب__ه بن ربيعه كس__ى را دانات__ر از خود س__راغ نداري__م. رو ب__ه عتب__ه كردن__د و گفتن___د:

- اى ابوليد، برخيز و نزد اين مرد برو! عتبه نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و گفت: - اى محمد! آيا تو بهترى يا پدرت عبداللّه؟ تو بهترى يا جدت عبدالمطلب؟ رسول خدا صلى الله عليه و آله هي__چ نگفت. عتب___ه دوب_اره گفت:

- اگر پندارى كه نامبردگان از تو بهتر بودند، بايد قبول كنى كه بت پرستى آنان نيز درست بوده است، و تو به ناحق بت ها را عيب مى گويى، و اگر پندارى كه تو بهتر از آنان، پس حرف بزن تا بشنويم!

(92) تاريخ صدر اسلام

- ... اگر احتياجاتت فزونى گرفته برايت پول جمع كنيم آن قدر كه از تمام قريش توانگرتر شوى، و مرد يگانه قريش

گردى، و اگر شهوتت گل كرده، بگو تا هر زنى مى خواهى هر چند ده زن برايت بگيريم! رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

- حرف ه_ايت تمام شد؟ گفت بلى، ديگر حرف ندارم! فرمود:

_ «به نام خداى رحمان و رحيم. اين كتاب نازل شده از ناحيه رحمان و رحيم است، كتابى است كه آياتش از يكديگر جداست، كتابى است خواندنى عربى، براى مردمى كه علم داشته باشند...!»(1 تا 3 / فصلت)

(هم چنان آيات اين سوره را خواند تا رسيد به آيه - اگر اعراض كنند بگو شما را انذارمى كنم از صاعقه اى مثل صاعقه عادوثمود... .)(13/فصلت)

عتب__ه گفت: ديگر بس اس__ت! آيا غي__ر از اين ها سخن__ى ندارى؟ فرم__ود نه! عتبه ن__زد ق_ري_ش ش_د، پ_رس_ي_دن_د: چ_ه خب__ر آورده اى؟ گ_ف___ت:

- من آن چه را احتمال مى دادم شما بخواهيد به او بگوييد همه را گفتم، ديگر چيزى

رسول خدا در برابر كفار قريش (93)

فروگذار نكردم. پرسيدند جوابت را داد؟ گفت:

- به آن بتى كه بچه هاى قبيله ما آن را نصب كردند، من از گفتار او چيزى نفهميدم، جز اين جمله را كه گفت: «شما را از صاعقه اى مثل صاعقه عاد و ثمود انذار مى كنم!» گفتند: واى بر تو مگر او به غير عربى حرف مى زد كه تو نفهميدى؟ گفت: نه به خدا سوگند عربى حرف مى زد، اما من به جز قضيه عاد و ثمود چيزى از او نفهميدم. (در بعضى از روايات آمده كه او گفت: به خدا سوگند كلامى از او شنيدم كه تاكنون مثل آن را نشنيده بودم، به خدا سوگند، نه شعر بود نه سحر و نه كهانت، و باز به خدا سوگند مى خورم اين كلامى كه من از او شنيدم به زودى موجى در دنبال

خواهد داشت!)

درباره اين كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در پاسخ وليدبن مغيره نيز آيات اول اين سوره را خوان__د، روايات ديگ__رى نيز وجود دارد. (1)

1- الميزان ج: 34، ص: 256.

(94) تاريخ صدر اسلام

جنس خودشان تعجب كردند، و او را متهم به سحر نمودند، و گمان كردند كه وى به دروغ قرآن و معارف حقه آن را به خدا نسبت مى دهد.

آن ها گ_فتند: آيا محمد خدايان را يك خدا كرده است؟

يعنى، پيامبر اسلام الوهيت الهه را باطل كرده و آن را منحصر در يك خدا كرده و مى گويد: لا اِلهَ اِلاّ اللّه!

(96) تاريخ صدر اسلام

لذا اشراف كفار قريش نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله جمع شدند و خواستند درباره مشكلى كه آن جناب با دعوت خود به سوى توحيد و ترك خدايان پيش آورده بود، با آن جناب گفتگو كنند، و به نوعى از آن جناب دلجويى نمايند. آن جناب حاضر نشدند به هيچ يك از سخنان آنان تن در دهند، و در نتيجه اشراف به راه افتادند و با يكديگر و با پيروان خود گفتند: برويد و در پايدارى و حمايت از خدايان خود پافشارى و شكيبايى به خرج دهيد!

مشركان خيال مى كردند كه محمد صلى الله عليه و آله منظور از دعوت به توحيد قصد دارد به مردم آقايى و رياست كند، و دعوت خود را وسيله رسيدن به اين هدف قرار داده اس_ت. گ_فتند:

_ ما چنين چي__زى از ديگر ملت ه__ا نشنيده اي__م، و اين يك ام__ر خ_ود ساخت_ه است!

منظورشان از ملت ديگر، مذهبى است كه ساير ملل و امت هاى معاصر و يا قريب به عصر آن روز عرب به آن مذاهب متدين بودند، در مقابل ملل اولى كه امم گذشته متدين

وضع روحى و عناد كفار قريش (97)

به آن بوده اند.

كفار مى گفتند: هيچ امتيازى نزد محمد نيست كه به وسيله آن از ما برترى و امتيازى داشته باشد، و به خاطر آن قرآن بر او

نازل بشود، و بر ما نازل نگردد. خداوند تع_الى مى فرماي____د:

ايشان آن چه را كه گفتند از روى ايمان و اعتقاد نبود بلكه هنوز درباره ذكر من يعنى قرآن در شك هستند، و احتمال مى دهند كه حق باشد. و اگر به حقانيت آن معتقد نشده اند نه بدان جهت است كه قرآن در دلالت كردن بر حقانيت نبوت و آيت بودنش براى آن خفايى داشته و از افاده اين معنا قاصر است، و نمى تواند براى مردم يقين و اعتقاد بياورد، بلكه تعلق دل هاى آنان به عقايد باطل و پافشارى شان بر تقليد كورانه است، كه ايشان را از نظر و تفكر در دلالت آيت الهى و معجزه او بر نبوت بازمى دارد، و در نتيج__ه درباره اي__ن آيت يعنى ق__رآن كري__م در ترديدند، در حالى كه ق___رآن آيت__ى معج___زه اس______ت!

(98) تاريخ صدر اسلام

اين سركشى را هم چنان ادامه مى دهند تا وقتى كه عذاب را بچشند، آن وقت به حكم اضطرار ناگزير مى شوند اعتراف كنند، هم چنان كه اقوام ديگرى كه مثل ايشان بودند بعد از چشيدن عذاب اعتراف كردند.

خ_داون_د تع_ال__ى مى فرماي___د:

_ خزينه هاى رحمت پروردگارت منحصرا در اختيار خود اوست، و او بهتر مى داند كه رسالت خودرا در چه دودمانى و چه شخصى قراردهد، و چه كسى را مورد رحمت خاص__ه خ__ود ق_رار دهد!

_ آيا ملك آسمان ها و زمين از آن مشركان است، و آن ها مى توانند در اين آسمان ها و زمين تصرف كنند و جلو نزول وحى آسمانى را بگيرند؟ اگر راستى چني__ن هستند، پس به آسمان ه__ا عروج كنند، و وسيل__ه هاى خود را ب__ه كار زنن__د، و جلو وح__ى آسمانى را بگيرند!؟

وضع روحى و عناد كفار قريش (99)

- آنان لشكرى شكست خورده هستند، ناچيز و اندك و بى مقدار!

و از آن احزابى هستند كه همواره عليه فرستادگان خدا حزب تشكيل مى دادند، و ايشان را تكذيب مى كردند، و عذاب من بر آنان حتمى شد!

- پيش از آن ها نيز قوم نوح و عاد و فرعون جلاد بودند، با قوم ثمود و قوم لوط و اهل «ايكه» كه آن ها دسته ها بودند، كه همگى تكذيب پيامبران كردند، و مجازات من بر آنان محقق گشت! اينان جز يك صيحه را كه بازگشت ندارد انتظار نمى برن_د! گوين_د: پروردگ_ارا قب_ل از روز رستاخي_ز سهم ما را از عذاب بياور! (1)

1- الميزان ج: 33، ص: 290.

(100) تاريخ صدر اسلام

گفتن__د:

- يك كلم__ه كه چيزى نيست بلكه ده كلمه از ما بخواهد!

رس_ول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

- شهادت دهند به اين كه لا اِلهَ اِلاّ اللّه وَ اِنّى رَسُولُ اللّه!

مشركين گفتند: شگفتا، آيا سيصد و شصت خدارا رها كنيم و يك خدا را بگيريم!؟ (1)

تا سرانجام خداى تعالى با فتح مكه او را برايشان پيروز گردانيد.

پيغمبر بعد از فتح مكه، خانه كعبه و حرم را از بت ها پاك كرد، و بت هايى را كه اطراف كعبه نصب شده بود،شكست. «هُبَل» كه بالاى بام كعبه نصب شده بود،پيغمبر صلى الله عليه و آله على عليه السلام را به طرف بام بالا برد، و او بت را بر زمين افكند. اين بت به طورى كه گفته اند بزرگ ترين بت آن ها بود كه بنا بر آن چه گفته اند آن را در آستانه در مسجد دفن كردند.

اسلام به شدت عنايت داشت كه ماده بت پرستى را بر كند و دل ها را از خواطرى كه مردم را بدان مى كشاند، خالى سازد، و جان ها را حتى از آن كه بر گرد آن بگردند و بدان توجه كنند، باز دارد. همه اين ها در معارف اصولى و اخلاق كريمه و احكام شرعيه اى كه اسلام مردم را بدان فراخوانده است، ديده مى شوند، و شما مى بينيد كه اسلام اعتقاد حقه را عبارت مى داند از آن كه - جز خدا، خداى ديگرى وجود ندارد، خدا داراى اسماء

(104) تاريخ صدر اسلام

حسنى، و مالك همه چيز است، و وجود او اصيل و مستقل بالذات و از همه جهانيان بى نياز است، و هرچه غير از اوست از او آغاز مى شود و بدو باز مى گردد، و در همه شئون ذاتى خود، چه در پيدايش و چه در ادامه وجود، به او محتاجند.

_ اگ_ر كسى ذات يا صفات يا اعمال يك موجود را به طور مستقل از خدا - نه از ديگ__ران _ منتسب به خود آن موجود بداند، از اين بابت مشرك است!

و ني_ز اس_لام ب_ه م_ردم دست_ور مى دهد:

- توكل بر خدا كنند، به خدا اطمينان داشته باشند، تحت ولايت

الهى در آيند، دوستى و دشمنى و اعمالشان خالص براى خدا باشد!

و نيز:

- مردم را از اعتماد به غير خدا، تمايل به ديگران، اطمينان به اسباب ظاهرى و امي__د به غير خدا و عج__ب و كبر و چيزه__اى ديگ__رى كه موجب استقلال دادن به

پيكار اسلام با بت پرستى (105)

ديگ__ران و ش_رك به خ__دا مى گردد، نه__ى مى فرماي__د. و ني__ز ملاحظ__ه مى كني__د كه:

- اسلام از سجده براى غير خدا، درست كردن مجسمه سايه دار، تصوير موجودات ذى روح (با اختلاف فتاوى در مورد حرمت يا جواز مجسمه سازى و تصوير) و پيروى و گوش دادن به امر و نهى غير خدا، نهى كرده، مگر در صورتى كه پيروى از ديگران به پي__روى از خدا برگ__ردد، مانند پي__روى از پيغمب__ران و پيشوايان دينى، و نيز از بدعت و پي__روى از آن، و همچني__ن گ__ام گذاشتن در جاى گام شيطان، نهى فرم__وده اس__ت.

اخبار فراوانى از پيغمبر و ائمه اهل بيت عليهم السلام رسيده كه شرك را بر دو قسم دانسته اند: «شرك پنهان و شرك آشكار،» و آن داراى مراتب زيادى است كه كسى جز مخلَصان از همگى اين مراتب سالم نمى مانند، و از صداى پاى مورچه بر سنگ صاف در شب تاريك پنهان تر است!

در روايات اسلامى، در كافى، از حضرت صادق عليه السلام در مورد «قلب سليم» رواي__ت ك__رده ك__ه: «قلب سلي__م، آن قلب__ى است كه در حال__ى با خ__دا روب__ه رو ش__ود،

(106) تاريخ صدر اسلام

ك__ه كس___ى ج__ز خ___دا در آن نب__اش___د.» ف__رم___ود:

- «هر قلبى كه در آن شرك يا شك وجودداشته باشد، سقوط كرده است!»

- «و اينان كه قلب سليم دارند، در دنيا زهد پيشه مى كنند تا دل هايشان براى آخ_رت ف_راغت ي_ابد!» و ني_ز

در روايت آم_ده است كه:

- «عبادت خدا به طمع بهشت، عبادت اجيران است، عبادت او از ترس آتش عبادت بندگان است، و حق عبادت اين است كه خدا را به خاطر محبت او بپرستند، كه عبادت ب_زرگ_واران است، و اين مقامى است دست نيافتنى كه جز پاكان بدان نرسند!»

يكديگر نزديك ساخت، كه هيچ كس نسبت به ديگرى حق بزرگى و فخرفروشى و حكومت نداشته باشد، كه كرامت تنها به تقوى است، و حساب و حك_م مربوط به خدا.

پيغمبر صلى الله عليه و آله دارايى را بالسويه تقسيم مى كرد، و نهى مى فرمود كه قوى آنگونه تظاهر به نيروى خود كند كه قلب مردم ضعيف و فروافتاده بشكند و متأثر شوند، و مثلاً ثروتمندان و زمامداران و رؤسا نبايد در برابر فقرا و بيچارگان و رعيت به زيب و زيور و شوكت خود تظاهر كنند.

پيغمبر صلى الله عليه و آله مانند يكى از افراد مردم مى زيست، و در خوردنى و آشاميدنى و پوش__اك و نشس__ت و برخاس__ت و راه رفت__ن هيچ گون_ه امتيازى با ديگران نداشت.(1)

1- ال_مي________زان ج: 20، ص: 142.

روش توحيدى (109)

براى ايمان به خداى يگانه و رسالت پيغمبران باقى نمى گذارد. كف_ر ب_ه مع_اد مستل_زم كف_ر ب_ه هم_ه اص_ول دي_ن است. م_ى ف_رماي_د:

_ «وقتى تو قرآن مى خوانى، ما دل هاى ايشان را با پرده هايى مى پوشانيم، تا قرآن را نفهمند! و گوش هايشان را كر و سنگين مى كنيم تا قرآن را به گوش قبول نشن_وند، و با فهم ايمان ص_دق آن را درك نكنند.

_ البته همه اين ه_ا كيفر كفر و فسوق ايشان است!

_ وقتى در قرآن پروردگار خود را با وصف يكتايى ذكر مى كنى و شريك را از او نفى مى كنى، از شنيدن و فهم آن، در حالى كه پشت مى كنند، اعراض مى نمايند.

_ ما بهتر مى دانيم كه غرض ايشان از اين كه مى آيند تا قرآن خواندن تو را بشوند،

حجاب حايل بين رسول اللّه صلى الله عليه و آله و كفار (111)

چيست؟

و نيز بهتر مى دانيم كه پس از شنيدن آهسته با هم چه مى گويند؟ ستمكاران مى گوين__د: جز مردى جادوش__ده را پيروى نمى كني__د! ببين چگون__ه برايت مثل ها مى زنند؟ چه كنند بدبخت ها، گمراه شده اند، و ديگر راهى پيدا نمى كنند!» (45 تا 48 / اسراء)

اين آيه اشعار دارد بر اين كه مشركين نزد وى نمى آمدند تا قرآن به گوششان نخورد، چون از ملامت هم مسلكان خود مى ترسيدند، و اگر نزد آن جناب مى آمدند، پنهانى بوده، و حتى يكى از ايشان فرد ديگر را در حال استماع قرآن مى ديد، آهسته ملامت مى كرد، زيرا مى ترسيد رسول اللّه صلى الله عليه و آله و مؤمنين پى ببرند و بفهمند كه اي_ن اف_راد دشمنن__د. بعضى به بع__ض ديگ__ر م_ى گفتن___د:

_ «پيروى نمى كنيد مگر مردى جادوشده را...!» (47/اسراء)

(112) تاريخ صدر اسلام

زدن اين مثل، اين نكته را مى رساند كه مشركين كارشان به جايى رسيده بود كه اميدى به ايمان

آوردنشان نبود! (1)

احد و ساير غزوات با آن روبه رو شدند! (1)

است، و شامل همه كسانى هم مى ش_ود ك_ه ب_ه س_وى خدا دعوت مى كنند.

چيزى كه هست، چون در بين ايمان داعيان به سوى خدا، ممكن است كسى يافت شود كه به خاطر رسيدن به غرض فاسد به سوى خدا دعوت كند، و معلوم است كه چنين دعوت__ى احسن القول نمى تواند باشد، لذا دنباله جمله اين شرط را اضافه كرد كه «وَ عَمِلَ صالِحا،» به شرطى كه خودش هم عمل صالح كند، چون عمل صالح كشف مى كند از اين كه ص_احبش نيتى صالح دارد.

و نيز از آن جايى كه عمل صالح دلالت بر اعتقاد حق، و التزام به آن ندارد، و اين نيز معلوم است كه سخن آن كسى كه دعوت به سوى خدا مى كند، و عمل صالحى هم دارد، ولى ايمانى به حق نداشته، و التزامى به آن ندارد، احسن القول نيست! به همين جهت دو

عجز قريش در مبارزه با قرآن (117)

جمله گذشته را مقيد به شرطى ديگر كرد، و آن اين است كه «وَ قالَ اِنَّنى مِنَ الْمُسْلِمينَ!» (33 / فصلت) يعنى اعتقاد به اسلام داشته باشد!

پس اگر كسى اعتقاد به اسلام و عمل صالح داشت، و آن گاه به سوى خدا دعوت كرد، سخنش احسن القول خواهد بود!

- «و چون معلوم است كه خوبى و بدى يكسان نيست، لاجرم تو بدى هاى مردم را با بهترين عكس العمل دفع كن، تا كسى كه بين تو و او دشمنى هست، چنان از دشمنى دست بردارد كه گويى دوستى مهربان است، اما اين نصيحت را نمى پذيرند مگر كسانى كه خويشتندارند، و نيز نمى پذيرد مگر كسى كه بهره عظيمى از سعادت داشته باشد!» (34 و 35 / فصلت) (1)

1- المي_________زان ج: 34، ص: 301.

(118) تاريخ

صدر اسلام

بر آنان نازل شده، مى كشاند، و با

1- ال_مي__________زان ج: 25، ص: 231.

(120) تاريخ صدر اسلام

تكرار آيات مربوط به خوار و ذليل بودن كفار، و گرفتار شدن آن ها به عذاب اله_ى، در امت ه_اى گذشته، سورت استكبار و جدال آنان را مى شكند.

عذاب هاى خواركننده اى را كه خدا به ايشان وعده داده بود در اين سوره با ذكر نمونه اى از آن چه در آخرت بر سرشان مى آيد، خاطرنشان مى سازد:

_ «در آيات خدا جدال نمى كنند مگر كسانى كه كافر شدند، پس غوطه ور شدنشان در ناز و نعمت تو را مغرور نسازد. قبل از ايشان هم قوم نوح و احزابى كه بعد از ايشان بودند، آيات خدا را تكذيب كردند، و هر امتى قصد جان پيامبر خود كرد، تا او را بگيرند، و با حربه باطل عليه حق مجادله كردند، تا حق را از بين ببرند، و من ايشان را گرفتم، و چه عجيب است عذاب!! و همچنين كلمه عذاب پروردگارت بر آن__ان كه كافر شدن__د، حتمى شد، كه بايد اه__ل آت_ش باشن__د.» (4 تا 6 / مؤمن)

در اين آيات، در مقام جواب دادن از شبهه اى است كه ممكن بود به ذهن كسى وارد

مقابله تاريخى اقوام كافر در برابر پيامبران (121)

شود و آن شبهه اين است كه ما مى بينيم هميشه برد با همين كفار است، كه از پذيرفتن ح__ق استكبار مى ورزند، و در آي__ات خدا جدال مى كنند، و هيچ گرفتارى هم پيدا نمى كنند، و باطل خود را هم پيش مى برند؟!

حاصل جواب اين است كه امت هاى گذشته چون قوم نوح و احزاب بعد از ايشان مانند عاد و ثمود و قوم لوط و غيره، از كفار امروز در تكذيب و جدال

به باطل قوى تر بودن__د، آن ها تا اين جا پيش__روى كردند كه مى خواستند رسول خود را بگيرند و بكشند، ولى عذاب الهى مهلتشان نداد، و اين قض__ا در حق هم__ه كفار ران__ده شده است.

پس توهّم اين كه كفار معاصر از خدا پيشى گرفته اند و اراده خود را عليه اراده خداى سبحان به كار زدند، توهّمى است باطل!! (1)

1- الميزان ج: 34، ص: 161.

(122) تاريخ صدر اسلام

مى كند كه به قرآن تمسك جويد، چ__ون قرآن ذكر او و ذكر ق__وم اوست، و به زودى از آن بازخواس__ت مى شوند، و آن چ__ه در ق__رآن اس_ت دين توحي_د است، كه هم__ه انبي_اء گذشت__ه بر آن دي__ن بودند:

- اى پيامبر! به ياد ايشان بياور آن زمان را كه، ابراهيم از آلهه پدر و قومش بيزارى جست، چون ايشان آلهه خود را تنها به استناد تقليد پدران مى پرستيدند، و هيچ حجت و دليل_ى بر آن ن_داشتن_د، و ابراهي_م تنه_ا به اعتق_اد و نظر خود اتكاء نمود! ابراهي_م گفت:

- من از آن چه مى پرستيد بيزارم! به جز آن معبودى كه مرا آفريده، كه به زودى هدايت__م خواهد كرد! (1)

1- الميزان ج: 35، ص: 154.

(124) تاريخ صدر اسلام

است، وگرنه مشركين شخص معينى را در نظر نداشتند، و به طور مبهم گفته اند كه جا داشت يكى از بزرگان مكه و طائف پيامبر بشوند. و اين معنى از ظاهر آيه به خوبى استفاده مى شود.

خداوند متعال جواب داده كه اين مشركين در امر معيشت دنيايى كه در آن زندگى مى كنند، و از رزقش ارتزاق مى نمايند، و خود قطره اى از درياى بيكران رحمت ماست، هيچ مداخله اى ندارند، و آن وقت چگونه به خود اجازه مى دهند به تقسيم چيزى مداخله كنند كه هزاران بار از زندگى دنيا مهم تر است، و آن مسئله نبوت است، كه رحمت كب_ريايى م_ا و كليد سع_ادت دائمى بشر و رستگارى جاودانه ايشان است؟ (1)

1- الميزان ج: 35، ص: 154.

دليل عدم نزول قرآن بر اشراف قريش (127)

(128)

اين مستهزئي__ن همان هاين__د كه (با خدا، خدايان__ى ديگر اتخ__اذ مى كنن__د، پس به زودى خواهن__د فهمي_د!)

در اين جمل__ه براى بار دوم اندوه و تنگ حوصلگى رسول اللّه صلى الله عليه و آله را از استهزاء

(130) تاريخ صدر اسلام

آنان پيش مى كشد، تا مزيد عناي_ت خود را نسب_ت به تسلي__ت و دلخوش كردن آن جناب و تقويت روح__ش برساند.

خداى تعالى در كلام كريم خود، مخصوصا در سوره هاى مكى، بسيار آن جناب را تسليت و دلدارى داده است، و اين به خاطر آن صدمات زيادى است كه آن جناب در مكه ب_ا آن مواجه مى شده است.

در ادامه آيه مى فرمايد:

_ «ما مى داني__م سينه تو از آن چه مى گويند، تنگ مى شود، پس به ستايش پروردگارت تسبيح گوى، و از سجده كنان باش! عبادت پروردگار خويش كن تا حادثه محقق به تو برسد!» (97 تا 99 / حجر)

خداى سبحان به پيامبر گرامى خود سفارش مى فرمايد كه او را تسبيح و حمد گويد، و سجده و عبادت به جاى آورد، و اين مراسم را ادامه بدهد. خداى تعالى اين سفارش را

آغاز دعوت علنى اسلام (131)

متفرع بر تنگى حوصله از زخم زبان هاى كفار نموده است، معلوم مى شود كه تسبيح و حمد خدا و سجده و عبادت در برط_رف كردن ان_دوه و سب__ك كردن مصيب__ت اثر دارد.

در روايات اسلامى آمده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله بعد از آن كه وحى الهى شروع شد سيزده سال در مكه بماند، و در سه سال اولش مخفيانه دعوت مى كرد، و از ترس اظهار علنى نمى نمود، تا آن كه خداى عزوجل با فرستادن (آيه فوق مأمورش فرمود تا دعوت خود را علنى كند، و از آن روز دعوت علنى شد.

(نق_ل از ام_ام ص_ادق عليه السلام در معانى

الاخبار)

همچني__ن ام___ام ص__ادق عليه السلام ف_رم___وده:

- رسول خدا صلى الله عليه و آله در مكه سال ها پنهانى دعوت مى كرد، و تنها على عليه السلام و حضرت خديجه كبرى سلام اللّه عليها به او ايمان آورده بودند. آن گاه خداى سبحان مأمورش كرد تا دعوت خود را علنى سازد. دعوت رسول خدا صلى الله عليه و آله آشكارا شد و او دعوت خود را

(132) تاريخ صدر اسلام

در قبايل عرب عرضه مى كرد، و به هر قبيله كه مى رفت مى گفتند: دروغگو از نزد م_ا بي_رون ش_و! (و در م_ا ط_م__ع مبن___د!)

(نقل از امام صادق عليه السلام در تفسير عياشى) (1)

كرده و خس__ران

(134) تاريخ صدر اسلام

تم__ام را نويدش__ان داده، مؤمني__ن را به مغف__رت و رحم__ت در قيام__ت نوي_د مى دهد.

آخر آيه مى رساند كه خدا از آن مسلمانان كه به ظاهر ارتداد جستند، راضى نمى شود، مگر اين كه مهاجرت كنند، و نيز از هجرتشان راضى نمى شود، مگر اين كه بعد از آن جه_اد و صب_ر كنن_د.

كرد: - نه! فرمود:

- خداى تعال__ى اين آيه را نازل فرموده كه «اِلاّ مَنْ اُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالاْيمانِ!» (106 / نحل) پ__در و م__ادر عم__ار اولين شهيد در اسلام بودند.

(136) تاريخ صدر اسلام

صحنه ملاقات شكنجه شدگان با رسول اللّه صلى الله عليه و آله را روايات بسيارى بيان كرده اند. در مجمع البيان مى نويسد:

اين آيه درباره جماعتى نازل شد كه به اكراه مجبور شده بودند، و آن جماعت عمار و پدرش ياسر و مادرش سميه، و صهيب و بلال و خباب بودند كه شكنجه شدند، و در آن شكنج__ه پ__در و مادر عم__ار كشته شدن__د، و عم__ار با زبان__ش چي__زى ب__ه آن ه__ا داد كه راضى شدن__د، و خداى سبح__ان جري_ان را به رسول گرامى اش خبر داد.

پس وقتى كه جماعت__ى به آن جن_اب خبر آوردند كه عمار كافر شد، حضرت فرمود:

- نه! حاشا! عمار از سر تا قدمش مملو از ايمان است، و ايمان با گوشت و خونش آم_يخت___ه گ_شت_ه اس_ت.

وقتى عمار شرفياب شد، در حالى كه گريه مى كرد، حضرت فرمود: - چه حال و چ_ه خب_ر؟ ع__رض ك_رد:

ماجراى شكنجه و قتل سميه و ياسر (137)

_ خب__ر بسيار بد آوردم، يا رس__ول اللّه! زيرا رهايم نكردند تا دست به ساحت تو دراز نمودم و خدايان ايشان را به خير ياد كردم.

رس_ول خدا صلى الله عليه و آله ش_روع ك_رد اشك هاى ع_مار را پاك كردن، در حالى كه مى فرمود:

_ اگر بار ديگر به تو چنين كردند تو هم همان كار را تكرار كن! پس آي__ه ف__وق ن_ازل ش_د.(1)

ايمان آورده اند، شكنجه مى كنند، نظير مشركين مكه كه با گروندگان به

1- ال_مي_زان ج: 24، ص: 285.

(138) تاريخ صدر اسلام

رسول خدا صلى الله عليه و آله چنين مى كردند، و آنان را شكنجه مى كردند تا از دين اسلام به شرك سابق خود برگردند. بعضى از اين مسلمانان صبر مى كردند، و بر نمى گشتند، ولو شكنج__ه ب_ه هر جا كه خواست برسد. ولى بعضى بر مى گشتند و مرتد مى شدند، و اين ها افرادى بودن_د كه ايمان__ى ضعي__ف داشتن__د و خداى تعالى درباره آنان فرموده:

_ «بعض__ى از مردم كسانى ان__د كه مى گويند به خ__دا ايمان آورده ايم، ولى همين كه در راه خ__دا شكنجه مى شدن__د، فتنه م__ردم را نظي__ر ع__ذاب اله__ى مى پن__داشتن__د.» (10 / عنكب___وت)

_ «بعضى از مردم كسانى اند كه خدا را با شرايطى مى پرستند، اگر خيرى به ايشان برسد، دل به آنان مى بندند، و اگر دچار فتنه اى شوند، با صد و هشتاد درجه عقب گرد، بر مى گردند!» (11 / حج)

شكنجه به خاطر ايمان (139)

خداى تعالى در اين آيات اشاره اى به «اصحاب اخدود» مى كند، و با اين مؤمنين را به صبر در راه خدا تشويق مى كند. دنبال داستان اشاره اى هم به سرگذشت لشكريان فرعون و ثمود دارد، و اين مايه دلخوشى رسول خدا صلى الله عليه و آله و وعده نصرت به آن جناب و ته_دي_د مشركين است:

- «سوگند به آسمان، موضع ستارگان، و به روز موعود و داورى، و به شاهد و به مشهود، كه آزاردهندگان مؤمنين عذابى در جهنم دارند! خداوند مؤمنين صالح را، اگر خلوص به خرج دهند، موفق به صبر مى كند، و درحفظ ايمانشان از كيد دشمنان يارى شان مى فرمايد، همان طوركه در داستان اخدود كرد!»(1تا11/بروج)

مراد از «شاهد» در اين آيات رسول خدا صلى الله عليه و آله است، براى اين كه آن جناب ام_روز

ش_اه_د اعمال ام_ت اس__ت و ف__رداى قي___امت ب_دان چ___ه دي___ده شه___ادت م_ى ده__د.

كلمه «مشهود» هم قابل انطباق است با شكنجه اى كه كفار به اين مؤمنين مى دادند،

(140) تاريخ صدر اسلام

و وضعى كه در آخرت به خود مى گيرند، و آن چه در روز قيامت براى اين ظالمان و م_ظل_وم_ان رخ مى ده_د، چ_ه ث_واب و چ_ه عق_اب.

در اين آيات مى فرمايد: «قُتِلَ اَصْحابُ الاُْخْدوُدِ!»

با اشاره به داستان اخدود، زمينه را براى آيات بعدى كه مى فرمايد: «ك_سان_ى ك_ه فت_ن_ه ك_ردن_د...،» ف_راه_م مى س_ازد.

كلمه «اخدود» به معناى شكاف بزرگ زمين است، و اصحاب اخدود جبارانى ستمگر بودند كه زمين را مى كندند و آن را پر از آتش مى كردند، و مؤمنين را به جرم اين ك__ه ايمان دارند در آن آتش مى انداختند و تا آخرين نفرشان را مى سوزاندند. خداوند متعال در اين آيه اصح__اب اخ__دود را لعن مى كند، و از درگاه خود طرد مى نمايد، و اعمال شنيع آنان را چنين شرح مى دهد:

_ «اَلنّ__ارِ ذاتِ الْ__وَقُ__ودِ، اِذْ هُ__مْ عَلَيْه__ا قُعُ__ودٌ، وَ هُ__مْ عَل__ى م__ا

شكنجه به خاطر ايمان (141)

يَفْعَلُ_ونَ بِالْمُؤْمِني_نَ شُهُ_ودٌ

_ آتشى كه براى گيراندنش وسيله اى درست كرده بودند، در حالى كه خودشان براى تماشاى ناله و جان كندن و سوختن مؤمنان بر لبه آن آتش مى نشستند، و خود نظاره گر جنايتى بودند كه بر مؤمنين روا مى داشتند، هيچ تقصيرى از مؤمنى س__راغ نداشتن_د، ج_ز اين ك__ه ب_ه خ_دا اي_م_ان آورده ب_ودن_د!» (1 تا 7 / ب__روج)

قرآن مجيد مطلب را چنين ختم مى كند:

- «خداى مقتدر و حميدى كه ملك آسمان ها و زمين از آن اوست، بر همه چيز شاهد و نظاره گر است! محققا اين ستمگران، و همه ستمگران روزگاران، كه مؤمنين و مؤمنات را گرفتار مى كنند، و بعدا از كرده خود پشيمان هم

نمى شوند،

(142) تاريخ صدر اسلام

ع__ذاب جهن__م در پي_ش دارن_د، و ع_ذاب_ى س_وزان_ن_ده!» (9 و 10 / ب__روج) (1)

نه_ان دارند، بي__رون ريزد، و معل__وم شود ايم__ان اس__ت يا كف_ر!»

پس فتنه و محنت يكى از سنت هاى الهى است كه به هيچ وجه و درباره هيچ كس شكسته نمى شود، همان طور كه در امت هاى گذشته از قبيل قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهيم و لوط و شعيب و موسى جريان يافت، و جمعى استقامت ورزيدند و جمعى ديگر هلاك شدند، و در امت هاى حاض__ر و آينده نيز جري__ان خواهد ياف__ت و خدا به كسى ظل__م نك_رده و نمى كند، و اين خ__ود امت ه__ا و اشخاصن__د كه به خ__ود ظل__م مى كنند.

پس كسى كه مى گويد: من به خدا ايمان آوردم بايد در برابر ايمانش صبر كند و خداى يگانه را بپرستد و چون قيام به وظايف دينى برايش دشوار و يا غير ممكن شد بايد به ديارى ديگر مهاجرت كند، ديارى و سرزمينى كه در آن جا بتواند به وظيفه هاى خود عمل كند، چه زمين خدا وسيع است!

و هرگز نبايد به خاطر ترس از گرسنگى و ساير امور زندگى از مهاجرت چشم بپ_وشد، ب_راى اين كه رزق بندگان به عهده خداست!

فشار مشركين براى برگشت مسلمانان به كفر (145)

و اما مشركين، كه مؤمني_ن را آزار مى كردند، با اين كه مؤمنين به غير اين كه مى گفتند: _ «پروردگار ما اللّه است!» و هيچ جرمى مرتكب نشده بودند، آن ها هم بايد بدانند كه با اين رفتار خود خدا را عاجز نمى كنند و به ستوه نمى آورند، و نمى توانند خواست خود را عليه خواست خدا به كرسى بنشانند، بلكه خود اين آزارشان هم كه گفتيم فتنه و آزمايش مؤمنين است، و فتنه و آزمايش خودشان هم هست، و چنان نيست كه از علم و تقدير

الهى خارج باشد، بلكه اين خداست كه آنان را در چنين بوته اى از آزمايش قرار داده و دارد هلاكشان مى كند تا اگر خواست در همين دنيا به وبال آن گرفتارشان كند، و اگر خواست اين عذاب را به تأخير انداخته و در روزى كه به سوى او برمى گردند، و ديگر راه گريزى ندارند، عذاب كند!(1)

1- الميزان ج: 31، ص: 156.

(146) تاريخ صدر اسلام

وقتى رسول خدا صلى الله عليه و آله او و عشيره اقربين خود را براى اولين بار دعوت كرد، با كمال وقاحت و بى شرمى گفت: تَبا لَكَ!

س__وره لهب گفتار او را به خ_ودش رد مى كند و مى فرمايد: تباب و خسران بر او باد!

بعضى ها گفته اند كه نام او همين ابولهب بوده است، هر چند كه به شكل كنيه است، ولى بعض ديگر گفته اند كه كلمه ابولهب كنيه او بوده و نامش عبدالعزى بوده است. بع_ض ديگ_ر گفت_ه اند ن_ام او عبد مناف بوده است.

جالب تر از همه اقوالى كه در پاسخ اين سؤال كه چرا قرآن اسم او را نياورده؟ اين گفت__ه است كه: قرآن خواست__ه است او را به آتش نسب__ت دهد، چون ابولهب اشعارى به انتس__اب به آت__ش دارد، مانن__د آن كه بگويند ابوالخير، كه رابط__ه اى با خي__ر دارد. در آيات بعدى هم كه مى فرمايد: «به زودى در آتش زبانه دار مى سوزد،» از آن فهميده مى شود كه معناى «تَبَّتْ يَدا اَبى لَهَبٍ،» هم اين است كه از كار افتاده باد دو دست مرد جهنمى، كه هميش__ه ملازم با شعل___ه و زبان_ه آن است.

بعضى ديگر گفته اند كه نام او عبدالعزى بوده است، و اگر قرآن كريم نامش را

بريده باد دو دست ابى لهب (149)

نبرده، بدين جهت بوده كه كلمه «عبدالعزى» به معناى بنده «عزى» است، و «عزى» نام يكى از بت هاى آن زمان بوده است. خداى تعالى كراهت داشته كه بر حسب لفظ نام عبدى را ببرد كه عبد او نباشد، بلكه عبد غير او باشد، و خلاصه با اين كه در حقيقت عبداللّه است، او را عبدالعزى بخواند، گو اين كه در اسم اشخاص معنا موردنظر نيست، ولى همان طور كه گفتيم قرآن كريم خواست

از چنين نسبتى حتى بر حسب ل_ف_ظ خ__وددارى كرده باشد.

در مورد زن بولهب مى فرمايد كه به زودى در آتش دوزخ در روز قيامت به همان هيئت__ى ممث__ل مى گردد كه در دني__ا به خود گرفت__ه بود. در دني__ا شاخه ه__اى خاربن و بوته هاى ديگر را با طن__اب مى پيچيد و حمل مى كرد، و شبانه آن ها را بر سر راه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى ريخت، تا بدين وسيله آن جن__اب را آزار ده__د. در آت__ش هم با همي__ن حال يعن__ى طناب به گ__ردن و هي__زم به پش_ت ممث_ل گشته و عذاب مى شود!(1)

1- الميزان ج: 40، ص: 438.

(150) تاريخ صدر اسلام

مال و فرزندانش را زيادتر كنم، ولى نه! بيشتر كه نمى دهم هيچ، بلكه به زودى از هر سو دچارش به گرفتارى ها مى كنم، چون او به آيات ما عناد ورزيد!» بعضى گفته اند كه وليدبن مغيره بعد از نزول اين آيات رفته رفته مال و اولاد خود را از دس_ت داد ت_ا در آخ_ر خ_ودش ه_م هلاك شد.

جريان تاريخچه وليدبن مغيره در روايات اسلامى چنين آمده كه وى پيرمردى مجرب از داهيان عرب بود. وى از كسانى بود كه رسول خدا صلى الله عليه و آله را استهزاء مى كرد. اين مطلب بر مى گردد به روزهاى اوليه دعوت اسلام در مكه، كه «قمى» در تفسير خود چنين مى نويسد:

رسول خدا صلى الله عليه و آله در حجر اسماعيل مى نشست و قرآن مى خواند. روزى قريش كه دور وليدبن مغيره جمع شده بودند، از او پرسيدند:

(152) تاريخ صدر اسلام

- اى اباعب__دالشم__س اين چيست كه محم__د مى گويد؟ آيا شع__ر است، يا كهان__ت، و ي_ا خطاب__ه؟ او در پاس__خ گف__ت: بگ__ذاري__د نزديك__ش ش__وم و كلام__ش را بشن__وم! پس نزد آن جناب رفت و گفت:

- اى محمد از اشعارى كه سروده اى برايم بخوان! حضرت فرمود:

- آن چه مى خوانم شعر نيست! بلكه كلامى از خداى تعالى است كه آن را ب_راى م_لائ_كه و انبي_اء و رس_ولان خ_ود پسن_ديده اس_ت! ولي_د گ_فت:

- مق_دارى از آن را ب_رايم تلاوت كن!

رسول خدا صلى الله عليه و آله سوره حم سجده را خواند، و وقتى رسيد به آيه شريفه: «فَاِنْ اَعْرَضُوا فَقُلْ اَنْذَرْتُكُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ!» (13 / فصلت) وليد حالش متغير شد و موى سر و صورتش سيخ شد، و بدون اين كه به قريش خبر ببرد ك_ه چه شد، مستقيما به خانه خود رفت.

مرا با آن كس

كه خلقش كردم واگذار! (153)

قريش نزد ابوجهل شدند و گفتند: اى اباحكم، ابوعبدالشمس از دين خود بيرون شد و به دين محمد گرائيد، مگر نمى بينى كه از آن زمان كه به نزد محمد رفت ديگر نزد ما برنگشت. روزى صبح ابوجهل نزد وليد رفت و گفت: اى عمو، تو ما را سرافكنده و رسوا كردى، و زبان شماتت دشمن را بر سر ما دراز نمودى و به دين محمد گرائيدى! وليد گفت من به دين او نگرائيدم و لكن از او كلامى شنيدم كه از سنگينى و دشوارى پوست بر بدن جمع مى شود. ابوجهل گفت: حال بگو ببينم آيا كلام او خطابه نبود؟ گفت نه، براى اين كه خطابه كلامى متصل و پيوسته است، و كلام او بند بند است، آن هم بند بندى كه بندهايش شباهتى به هم ندارند.

ابوجهل پرسيد: آيا شعر است؟ گفت: نه، شعر هم نيست، براى اين كه تو خود آگاهى كه من اشعار عرب همه اقسامش را شنيده ام، بسيطش و مديدش و رجزش را، و كلام محمد به هيچ وجه نمى تواند شعر باشد. ابوجهل پرسيد: پس چيست؟ وليد گفت: بايد به

(154) تاريخ صدر اسلام

من مهلت بدهيد تا درباره اش فكر كنم.

فرداى آن روز قريش به وليد گفتند: اى ابا عبدالشمس نظرت درباره سؤال ما چه شد؟ گفت: شما بگ_وييد ك_لام محمد سحر است، براى اين كه دل انسان را مسخر مى كند!

خداى تعالى در قرآن كريم درباره او چنين فرمود:

_ «اِنَّهُ فَكَّرَ وَ قَدَّرَ، فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ!» (18 و 19/مدثر)

فكرى كرد و اندازه اى گرفت، خدايش بكشد با آن اندازه اى كه گرفت، باز هم خدايش بكشد با آن اندازه اى كه گرفت، آن گاه نظرى كرد، و سپس

چهره درهم كشيد، و رويى ترش كرد، خواست بفهماند من بزرگتر از آنم كه زير بار اين سخنان بروم، و در آخر گفت: اين قرآن نمى تواند چيزى به جز سحرهاى قديمى ب_اشد، اي__ن نيست مگ_ر س_خن بشر!

وليدبن مغيره همه در اين انديشه بود كه چيزى بگويد كه با آن دعوت اسلام را

مرا با آن كس كه خلقش كردم واگذار! (155)

ب_اطل كند و م_ردم م_عاند م_ثل خودش آن گفته را بپسندند. پيش خود فكر كرد آيا بگويد اين قرآن شعر است، يا بگويد كهانت و جادوگرى است؟ يا بگويد هذيان ناشى از جنون است؟ يا بگويد از اسطوره ها و افسانه هاى قديمى است؟ بعد از آن كه همه فكرهاي__ش را كرد اين طور سنجيد كه بگويد: قرآن سحرى از كلام بشر است... (سَاُصْلي__هِ سَقَ__رَ! به زودى او را داخ__ل سق__ر مى كن_م!) (26 / مدثر) (1)

كيفر آن چه كرده اند، خواهند رسيد.

در قرآن كريم موارد ديگرى نيز وجود دارد كه خداى سبحان چنين دستورتى را به پيامبرگرامى خود داده است، مانندآيات زير درسوره هاى مزمل وانعام ومعارج و زخرف:

_ «مرا در خصوص تكذيب كنندگان كه غرور نعمت ايشان را به تكذيب واداشته است، وا بگذار، روزكى چند مهلتشان ده، كه نزد ما عذاب هايى و دوزخى هست!» (11 و 12 / مزمل)

دستور اغماض نسبت به كفار اصلاح ناپذير (157)

- «آن گاه رهاشان كن تا در سخ_نان بيه_وده خ_ود س_رگرم ب_اش_ند.» (91 / انعام)

- «رهاشان كن تا سرگرم چرنديات خود باشند، تا آن كه ديدار كنند آن روزى را كه وعده داده شده اند!» (42 / معارج)

- «از ايشان چشم پوشى كن، و به ايشان سلام بگو، كه به زودى خواهند فهميد!» (89 / زخرف) (1)

توطئه اخراج رسول اللّه صلى الله عليه و آله از مكه (159)

و كسى به آنان وارد نمى شد، و گرسنگى و تشنگى آنان را به مردن مى رسانيد.

چون كار بر او بسيار دشوار شد پسرعموى خود را به سوى تو فرستاد تا دين تو را فاسد كند، و ملك و رعيت تو را از چنگال تو در بياورد. از آنان بترس و آن ها را به م_ا بسپار تا شرشان را از تو بگردانيم.

مهاجرت مسلمانان به حبشه (161)

اگر صدق گفتار ما را بخواهى نشانه اش اين است كه چون بر تو وارد شوند برايت سجده نمى كنند، و با تحيتى كه مردم به آن تو را تحيت مى گويند، آنان تو را چنان سلام نمى دهند. اين ها همه براى نفرتى است كه از دين و آئين تو دارند. گويد: نجاشى مسلمانان را طلب كرد، چون براى ملاقات نجاشى به دم در رسيدند، جعفربن ابيطالب صدا زد:

- حزب اللّه از تو اذن مى طلبند كه وارد شوند! نجاشى گفت:

- ب_ه صاحب اين ندا بگوييد دوباره صدا زند! جعفر دوباره همان كلمات را گفت. نجاشى گفت: آرى در امان خدا و ذمه او وارد شوند! عمرو عاص به رفيقش گفت: - نشنيدى كه چگونه به كلام «حزب اللّه» تكلم كردند، و پادشاه هم چگونه آنان را پاسخ داد؟ اين پيش آمد بر عمروعاص و رفيقش ناگوار آمد. مسلمانان وارد ش_دند لكن ب_راى نجاشى سجده نكردند. عمروعاص گفت:

(162) تاريخ صدر اسلام

- اى پ_ادش__اه، ندي__دى كه تكب__ر كردند و براى تو سج__ده ننمودن__د؟ نجاش__ى ب__ه مسلمان___ان گف___ت:

- چرا برايم سجده نكرديد؟ و به همان شكل كه ديگران مرا تحيت و سلام مى دهند، شما سلام نداديد؟ گفتند:

- ما تنها خدايى را كه تو را آفريده و ملك و سلطنت بخشيده

سجده مى كنيم. تحيتى كه آن را تذكر دادى وقتى تحيت ما بود كه بت پرست بوديم. اكنون كه خدا برايمان پيغمبر راستگوي__ى فرستاده، او تحيت__ى را به ما آموخته كه مورد رضايت و خوشنودى خداس__ت! او س__لام گفت__ن را به ما ي__اد داده ك_ه تحي_ت اه__ل بهشت است!

نجاشى دانست كه سخن آنان حق، و همان چيزى است كه در تورات و انجيل مذكور است. سپس گفت: كدام يك از شما بوديد كه ندا كرديد: «حزب اللّه از تو اذن مى خواهد؟» جعفر گفت:

مهاجرت مسلمانان به حبشه (163)

- من بودم! اى نجاشى تو يكى از پادشاهان روى زمين و از اهل كتاب هستى. نزد تو سخن گفتن زياد و همچنين ستم كردن روا نباشد. من دوست دارم كه از طرف ياران خود پرسشى كنم و به من پاسخ داده شود. اينك يكى از اين دو نفر را دستور فرما كه ساكت شود و ديگرى به سؤال من پاسخ دهد، تا تو خود گفتگوى ما را بشنوى! عمروعاص به جعفر گفت: آن چه خواهى بگو! جعفر به نجاشى گفت:

- از اين دو تن سؤال كن: آيا ما بنده ايم يا آزاد؟ نجاشى از آنان پرسيد: اينان بنده اند يا آزاد؟ گفت:

- البته آزاد و شريفند! نجاشى گفت: از بنده بودن خلاص شدند. جعفر گفت: - از آنان سؤال بكن، آيا خونى را به ناحق ريخته ايم تا از ما قصاص كنند؟ عم_روع_اص گف_ت: اب_دا قط_ره اى خ_ون ه_م نريخته اند! جعفر گفت:

- بپ__رس، آي__ا ام__وال م__ردم را ب__ه ناح__ق برده اي__م ت__ا اداى آن ب__ر عه__ده

(164) تاريخ صدر اسلام

م__ا باش__د؟ نجاش___ى گفت:

- برفرض هم كه چنين باشد،و مال زيادى از ايشان برده باشيد من خودآن راادا مى كنم! عمروعاص گفت: خير، يك قيراط هم از

مال كسى نبرده ايد! نجاشى گفت: پس از آن ها چه مى خواهيد؟ عمروعاص گفت:

- ما و آن ها بر يك دين بوديم كه آن دين پدرانمان بود. آن ها دست از آن برداشتند و ب_ه دي_ن ديگ__ر گرويدن_د. اكن__ون خويش__ان ما را فرستاده اند كه آنان را به ما بسپارى تا به ديار خود بريم.

نجاشى گفت: آن دينى كه بر آن بوده ايد چه بوده، و دينى كه اينان بدان گرويده اند چ__ه مى باش__د؟ جعف_ر گفت:

- دينى كه سابقا بر آن بوديم، دين شيطان بود، كه سنگ ها را پرستش مى كرديم، و به خداى يكتا كفر مى ورزيديم، و اما دينى كه به آن گرويده ايم، همانا دين خدايى اسلام

مهاجرت مسلمانان به حبشه (165)

است، (يعنى دين تسليم فرمان الهى،) و آن دين را رسولى از جانب خدا به وسيله كتاب آسم_انى - كه مانند كتاب آسم_انى «ف_رزند مريم» و م_وافق با آن است - آورده است.

نجاشى گفت: اى جعفر سخن بزرگى گفتى! سپس نجاشى دستور داد ناقوس زدند. صداى ناقوس كه بلند شد، هر قسيس و راهبى بود پيش نجاشى حاضر شدند. نجاشى به آن ها گفت:

- شما را به خدايى كه انجيل را بر عيسى نازل كرد سوگند مى دهم آيا بين عيسى و روز قيامت پيغمبر مرسلى ديگر سراغ داريد؟ گفتند: آرى! بشارت آن را عيسى داده، و فرموده است:

- كسى كه به او ايمان آورد به من ايمان آورده است، و كسى كه به او كافر شود به من كفر ورزيده است! نجاشى به جعفر گفت:

- اين مرد به شما چه مى گويد، و به چه امر مى كند، و از چه نهى مى كند؟ جعفر گفت:

(166) تاريخ صدر اسلام

- بر ما كتاب خدا را قرائت

مى كند، به معروف امر مى كند، و از منكر و ناشايست نهى مى كند، ما را به همسايه دارى و صله رحم و نيكويى به يتيمان فرمان مى دهد، امر مى كند كه خداى يگانه را پرستش كنيم، و براى او شريك قائل نشويم!

نجاشى گفت: از آن چه براى شما مى خواند براى من اندكى بخوان! جعفر سوره عنكبوت و سوره روم را براى نجاشى قرائت كرد. اشك از چشمان نجاشى و يارانش جارى شد و همگى گفتند:

- باز برايمان بخوان از آن كتاب! جعفر سوره كهف را برايشان خواند. عمرو ع_اص خ_واست نجاش__ى را علي__ه آنان ب_ه غض__ب در آورد گف__ت:

- اينان عيسى و مادرش را دشنام مى دهند. نجاشى گفت: درباره عيسى و مادرش چه مى گوييد؟ جعفربن ابيطالب مشغول قرائت كردن سوره مريم شد و چون به آياتى رسيد ك_ه در آن ها صحبت مري_م و عيسى شده، نجاشى گفت:

مهاجرت مسلمانان به حبشه (167)

- به خدا قسم مسيح بر آن چه شما مى گوييد چيزى نيفزود! سپس روى به جعفر و ي_ارانش ك_رد و گ_فت:

- برويد، آسوده زندگى كنيد، كه تا در مملكت من هستيد، در امان خواهيد ب___ود. س_پ_س گ___ف_ت:

- به شما بشارت مى دهم كه در سرزمين من بر حزب ابراهيم مكروهى نخواهد رسيد! عمروعاص گفت:

_ اى نجاش__ى حزب ابراهي__م كيانند؟ گف__ت: اين طايف__ه و آن كس كه از نزد او به اي__ن دي_ار آمده ان_د، و كسانى كه پيروش__ان باشن__د از حزب ابراهي__م خواهن__د ب__ود!

مشركين سخن نجاشى را انكار كرده و ادعا نمودند كه ما بر دين ابراهيم هستيم. نجاشى هدايايى كه عمروعاص و رفيقش آورده بودند به آن ها رد كرد و گفت: - اين هديه اى كه براى من آورده ايد رشوه است.

آن را ببريد كه خدا مرا سلطنت و

(168) تاريخ صدر اسلام

ملك عطا كرده است، بدون اين كه از من رشوه اى گرفته باشد!

جعفر گويد: ما از نزد نجاشى بيرون آمديم و در كنار او به خوبى و خوشى زن__دگ_ى مى ك_ردي_م! (1)

محل ملاقات عقبه!

اوس و خزرج از آن جناب جدا شدند و به انجام مناسك حج پرداختند و آن گاه به من__ى ب__رگشتن__د. آن س__ال با ايش__ان جم__ع بسي__ارى ني_ز به ح__ج آم_ده ب_ودند.

روز دوم ايام تشريق كه شد رسول خدا صلى الله عليه و آله به ايشان فرم_ود:

مقدمات هجرت، و پيمان با اوس و خزرج (171)

- وقتى شب شد همه در خانه عبدالمطلب در عقبه حاضر شويد، و مواظب باشي_د كس_ى ب_ي_دار نش_ود و ن_ي_ز رع_اي_ت كني_د ك_ه ت_ك ت_ك وارد ش_ويد.

آن شب هفتاد نفر از اوس و خزرج در آن خانه گرد آمدند. رسول خدا صلى الله عليه و آله به ايش_ان ف_رمود:

- آيا حاضريد از من دفاع كنيد، و مرا در جوار خود بپذيريد تا من كتاب پروردگارم را بر شما بخوانم و پاداش شما بهشتى باشد كه خداوند ضامن شده؟

از آن مي_ان اسعد زراره و ب_راء بن زراره و براء بن معرور و عب_داللّه بن حرام گفتند:

- آرى يا رسول اللّه! هر چه مى خواهى براى پروردگارت و براى خودت شرط كن! حضرت فرمود:

- اما آن شرطى كه براى پروردگارم مى كنم اين است كه تنها او را پرستش كنيد، و چيزى را شريك او نگيريد، و آن شرطى كه براى خودم مى كنم اين است كه از من و اهل

(172) تاريخ صدر اسلام

بيت من به همان نحوى كه از خود و اهل و اولاد خود دفاع مى كنيد، دفاع كنيد! گفتند: پاداش ما در مقابل اين خدمت چه خواهد بود؟ فرمود:

- بهشت خواهد بود در آخرت، و در دنيا پاداشتان اين است كه مالك عرب مى شويد و عجم هم به دين شما در مى آيد، و در بهشت پادشاهان خواهيد بود! گفتند: اين_ك راضى

هستيم!

در حالى كه شمشيرهايشان همراهشان بود، بيرون ش_ده و در كن_ار عقب_ه راه ب_ر ق_ريش ب_ستند.

وقتى چشم قريشيان به آن دو افتاد گفتند:

- ب_راى چ_ه اين جا اجتماع كرده ب_وديد؟ حم_زه در ج_وابش_ان گ_فت:

- ما اجتماع نكرديم و اين جا كسى نيست، و اين را هم بدانيد كه به خدا سوگند احدى از اين عقبه نمى گذرد مگر اين كه من به شمشير خود از پايش در مى آورم!

دوازده نقيب اوس و خزرج (175)

جرأت آن نيست كه به ما طمع ببندد. ما تا بوده چنين بوده ايم تا آن كه محمدبن عبداللّه در ميان ما پيدا شد، و چون او را مردى صالح و بى سر و صدا و راستگو يافتيم به لقب «امين» ملقب كرديم، تا آن كه رسيد بدان جا كه رسيد، و ما هم چنان پاس حرمت او را داشتيم و ادعا كرد كه فرستاده خداست، و اخبار آسمان را برايش مى آورند، عقايد ما را خرافى دانست. خدايان ما را ناسزا گفت. جوانان ما را از راه بيرون كرد، و ميان ما و جماعت هاى ما تفرقه انداخت. هيچ لطمه اى بزرگتر از اين نبود كه پدران و نياكان ما را دوزخى خواند و من اينك فكرى درباره او كرده ام. گفتند: چه فكرى؟

گفت: من صلاح مى بينم مردى تروريست از ميان خود انتخاب كنيم تا او را ترور كند.

توطئه در دارالندوه (177)

اگر بنى هاشم به خون خواهى اش برخاستند به جاى يك خونبها ده خونبها مى پردازيم! ابليس خبيث گفت: اين رأى ناپسند و نادرستى است! گفتند: چطور؟ گفت: براى اين كه قاتل محمد را خواهند كشت. و آن كدام يك از شماست كه خود را به كشتن دهد؟ آرى اگر محمد كشته شود، بنى هاشم و هم سوگندهاى خزاعى ايشان به تعصب درآمده و هرگ__ز راضى نمى شوند كه قاتل محمد آزادانه روى زمين راه برود، و قه__را مي__ان شما و ايش_ان جنگ درگي_ر ش_ده و در حرمت_ان به كش__ت و كشت__ار وادار خواهيد شد.

يكى ديگر از ايشان گفت: من رأى ديگرى دارم. ابليس گفت: رأى تو چيست؟ گفت: او را در خانه اى زندانى كنيم و قوت و غذايش دهيم تا مرگش برسد، و مانند زهير و نابغه و امرالقيس

بميرد.

ابلي_س گف__ت: اي__ن از رأى اب__وجه_ل نك_وهي___ده ت___ر و خبي____ث ت____ر اس_____ت.

گفتن_د: چ_ه طور؟ گفت: ب_راى اين كه بنى هاشم به اين پيشنهاد رضايت نمى دهند، و

(178) تاريخ صدر اسلام

در يكى از موسم ها كه همه اعراب به مكه مى آيند، نزد اعراب استغاثه برده و به كمك ايش_ان محمد را از زندان بيرون مى آورند.

يكى ديگر از ايشان گفت: نه، و لكن او را از شهر و ديار خود بيرون كرده و خود به فراغت بت هايمان را پرستش كنيم. ابليس گفت: اين از آن دو رأى نكوهيده تر است. گفتند: چه طور؟ گفت: براى اين كه شما زيباترين و زبان آورترين و فصيح ترين مردم را از شهر و ديار خود بيرون مى كنيد. او را به دست خود به اقطار عرب راه مى دهيد، و او همه را فريفته و به زبان خود مسحور مى كند، يك وقت خبردار مى شويد كه سواره و پياده عرب مكه را پر كرده و متحير و سرگردان مى مانيد!

به ناچار همگى به ابليس گفتند: پس تو اى پيرمرد بگو كه رأى تو چيست؟ ابليس گفت: جز يك پيشنهاد هيچ علاج ديگرى در كار او نيست. پرسيدند: آن پيشنهاد چيست؟ گفت: آن اين است كه از هر قبيله اى از قبايل و طوايف عرب يك نفر

توطئه در دارالندوه (179)

انتخاب شود، حتى يك نفر هم از بنى هاشم انتخاب شود، و اين عده هر كدام يك كارد و يا آهن و يا شمشيرى برداشته و نابهنگام بر سرش ريخته و همگى دفعتا بر او ضربت وارد كنند، تا معلوم نشود به ضرب كدام يك كشته شده است، و در نتيجه خونش در ميان قريش متفرق و گم شود، و بنى هاشم نتوانند به خونخواهى اش قيام كنند، چون يك

نفر از خود ايشان شريك بوده است، و اگر خون بها مطالبه كردند شم_ا مى ت_وانيد س_ه ب_راب_رش را هم بدهيد.

گ_ف_ت_ن_د: آرى ده ب_راب_ر ه_م م_ى ده_يم.

آن گاه همگى رأى پيرمرد نجدى (ابليس) را پسنديده و بر آن متفق شدند و از بنى هاشم ابولهب عموى پيغمبر داوطلب شد.

(180) تاريخ صدر اسلام

كه رسول خدا صلى الله عليه و آله م_ى خ_وان__د: «وَ جَعَلْن_ا مِ_نْ بَيْ_نِ اَيْديهِ_مْ سَ_دّا وَ مِ__نْ خَلْفِهِ__مْ سَدّا فَاَغْشَيْناهُ__مْ فَهُ_مْ لا يُبْصِ___رُونَ!» (9 / يس)

جبرئي__ل گف_ت: راه «ث_ور» در پي__ش گ_ي_ر!

(«ث__ور» كوه__ى اس_ت بر سر راه مِن_ى، و از اين جه__ت «ث__ور - گ__او» مى نامن__د كه كوهانى نظير كوه_ان گ_او دارد.) رس__ول خدا صلى الله عليه و آله وارد غ__ار شد و در آن ج__ا ماند.

(182) تاريخ صدر اسلام

وقتى صبح شد، قريش به درون خانه ريخته و يكسره به طرف بستر رفتند. على عليه السلام از رختخواب پريده و در برابرشان ايستاد و گفت: چه كار داريد؟ گفتند: محمد كجاست؟ گفت: مگر او را به من سپرده بوديد؟ شما خودتان مى گفتيد كه او را از شهر و ديار خود بي__رون مى كنيم. او هم قبل از اين كه شما بيرونش كنيد خودش بيرون رفت. قريش رو به ابوله__ب آورده و او را به باد كت__ك گرفتند و گفتن__د: اين نقش__ه تو بود كه از سر ش__ب ما را به آن فري__ب دادى!

صلى الله عليه و آله مى آمد. حضرت او را برگردانيده و با خ_ود به غ_ار ب_رده ب_ود. ابوكرز گف__ت: اين جاى پاى مسلم__ا جاى پ__اى ابوبك__ر و يا جاى پاى پدر اوست. آن گاه گفت شخص ديگرى غير از ابوبكر نيز همراه او بوده است.

و هم چنان جلو مى رفت و اثر پاى آن حضرت و همراهش را نشان مى داد تا به در غار رسيد. آن گاه گفت: از اين جا رد نشده اند، يا به آسمان رفته اند يا به زمين فرو شده اند. (چون احتمال نمى داد به غار رفته باشند، زيرا خداوند متعال عنكبوتى را مأمور كرده بود تا دهنه ورودى غار را با تار خود بپوشاند. علاوه ملائكه اى به صورت سوارى در ميان قريشيان گفت: - در غار كسى نيست!

قريشيان در دره هاى اطراف پراكنده شدند، و خداوند بدين وسيله ايشان را از

(184) تاريخ صدر اسلام

فرستاده خوددفع فرمود: و آن گاه به رسول گرامى خوداجازه دادتا «هجرت» را آغازكند!)

اين بود شرح ماجراى جلسه مشورتى كفار در دارالندوه مكه براى كشتن پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و شروع مهاجرت آن جناب به مدينه.

اوايل شب بيرون آمد در حالى كه قريشيان در

مهاجران يثرب (185)

كمينش بودند، و اطراف خانه اش قدم مى زدند، و منتظر بودند تا نصف شب شود و م_ردم ب_ه خواب روند.

او در چنين وضعى بيرون شد در حالى كه آيه «وَ جَعَلْنا...» را مى خواند و كفى خاك در دست داشت، آن را به سر قريشيان پاشيد، و در نتيجه هيچ يك از ايشان او را نديد، و او هم چنان پيش مى رفت تا به هند و ابى بكر رسيد، آن دو تن نيز برخاسته و در خدمتش به راه افتادند تا به غار رسيدند، و هند به دستور آن حضرت به مكه برگشت و رسول خ_دا صلى الله عليه و آله و ابوبكر وارد غار شدند.

روايت در ادامه داستان آن شب مى گويد:

از شب بعد يك ثلث گذشت، على عليه السلام و هندبن ابى هاله به راه افتادند و در غار رسول خدا صلى الله عليه و آله را ديدار كردند.

حضرت به هند دستور داد تا دو شتر براى او و همراهش خريدارى كند. ابوبكر

(186) تاريخ صدر اسلام

عرض كرد: من دو راحله تهيه ديده ام كه با آن به يثرب برويم. فرمود: من آن ها را نمى گيرم مگر اين كه قيمتش را از من بستانى. عرض كرد: به قيمت برداريد! حضرت به على عليه السلام فرمود: قيمت مركب هاى ابوبكر را به او بده، او نيز پرداخت.

آن گاه به على عليه السلام درباره بدهى ها و تعهداتى كه از مردم مكه به عهده داشت، و امانت هايى را ك_ه ب_ه وى سپرده ب_ودند، سف_ارشاتى كرد.

قريشيان در ايام جاهليت محمد صلى الله عليه و آله را «امين» مى ناميدند، و به وى امانت مى سپردند، و او را حافظ اموال و متاع خود مى دانستند، همچنين اعرابى كه از اطراف در موسم حج به مكه

مى آمدند همين كار را مى كردند. اين معنا هم چنان تا ايام رسالت آن حضرت ادامه داشت. در هنگام هجرت امانت هايى نزد آن حضرت گرد آمده بود و لذا به على عليه السلام فرمود تا همه روز صبح و شام در مسيل مكه جار بزند كه - هر كس در نزد محمد صلى الله عليه و آله امانتى و يا طلبى دارد بيايد تا من امانتش را ب_ه او ب_دهم!

مهاجران يثرب (187)

همي_ن روايت اض_افه كرده كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله به على عليه السلام فرمود:

- يا على، مردم مكه به تو آسيبى نمى رسانند تا به مدينه نزد من آيى، پس امانات مرا در جلو انظار مردم به صاحبانش برسان، و من فاطمه دخترم را به تو و تو و او را به خدا مى سپارم، و از او مى خواهم كه شما را حفظ كند. سپس فرمود:

- براى خودت و براى فاطمه ها و براى هر كس كه بخواهد با تو هجرت كند، راحله و مركب خريدارى كن! هجرت كنندگان با على عليه السلام فاطمه دختر رسول اللّه صلى الله عليه و آله ، فاطم_ه بنت اس_د مادر عل_ى عليه السلام ، فاطم_ه دختر زبير بود.

پ_اره مى كنن__د، در حالى كه خ__ود را براى كشته شدن و اسير گشت__ن آماده كرده بودم، رسول خدا در غار با ايمنى و آرامش بيتوته كرد، آرى، در غار و در حفظ خدا و پوشش او بود! سه روز ايستاد، و آن گاه براي_ش مه__ار ش__د شت_رانى پليد پ__ا، شت_رانى كه به ه__ر س_و راه مى افتادن__د، و بيابان را قطع مى كردند! (1)

1- الميزان ج: 17، ص: 105.

على به ياد آن شب شعر مى سرايد! (189)

(190)

به چشم شما نمى آمدند، تأييد فرمود، و كلمه آنان كه كفر ورزيدند - يعنى آن حكمى را كه بر وجوب قتل او صادر كردند، و دنبالش دست به اقدام زدند - خنثى و مغلوب نمود. آرى، كلمه خدا - يعنى آن وعده نصرت و اظهار دين و اتمام نورى كه به پيغمبرش داد - غالب و برتر است! و خدا عزيز و

(192) تاريخ صدر اسلام

مقتدرى است كه هرگز مغلوب نمى گردد، و حكيمى است كه هرگز دچار جهل نمى شود، و در اراده و فعلش دچار خبط و اشتباه نمى شود!»

مقصود از «غارى» كه در آيه اشاره شده غار حرا نيست، بلكه غارى است در كوه ث_ور كه در چهار فرسخى مكه قرار دارد.

مقصود از «همراه» كه در آيه اشاره رفته، بنا بر قول قطعى «ابوبكر» است. مقصود از بيان «لا تَحْزَن» حزن و اندوهى است كه از ترس ناشى مى شود، يعنى رسول خدا صلى الله عليه و آله به همراهش ابوبكر گفت:

_ «از ترس تنهاي__ى و غربت و بى كسى ما، و فراوانى و يكدلى دشمنان من، و اين ك__ه م__را تعقي__ب كرده اند، غم مخ__ور! كه خداى سبح__ان با ماس__ت، او مرا ب_ر دشمن__ان ي__ارى مى دهد!»

مقصود از «سكينت» در آيه، اين است كه خداوند سكينت خود را بر رسول گرامى

آغاز هجرت به سوى مدينه (193)

خود نازل، و رسول خويش را به جنودى كه دشمنان نمى ديدند، تأييد فرمود، و آن جنود دشمنان را از راه هاى مختلفى از وى دفع مى كردند، و آن راه هاى مختلف همان عواملى ب_ود ك_ه در انص_راف مردم از وارد شدن در غار و دستگير كردن آن جناب مؤثر بود.(1)

ثور، از مجموع روايات اسلامى، چنين برمى آيد كه: (شبى كه قريش قصد جان پيامبر اكرم را كرده بودند و شبانه به خوابگاه آن حضرت حمله بردند و على عليه السلام را در بستر آن جناب يافتند، صبحگاهان به جستجو و تعقيب رسول خدا صلى الله عليه و آله پرداختند. روايت زير نشان مى دهد كه

1- المي__________زان ج: 18، ص: 141.

(194) تاريخ صدر اسلام

قبل از حمله به خوابگاه آن حضرت، جوانان مسلح قريش اطراف خانه آن حضرت را محاصره كرده و در نظر گرفته بودند، و رسول خدا صلى الله عليه و آله از ميان آنان رد شده و به ط_رف خارج از شهر حرك_ت كرده است. چگونگى اين جريان را روايت زير بيان مى كند:)

خروج از محاصره قريش

رسول خدا صلى الله عليه و آله وقتى از منزل بيرون آمد كه قريش درب خانه آن جناب نشسته بودند، لاجرم مشتى از ريگ زمين برداشت و بر سر آنان پاشيد، در حالى كه مى خواند: «يسآ وَ الْقُ__رْآنِ الْحَكيمِ... تا آخر.» آن گاه از ميان آنان گذشت. يكى از آن ميان گفت: منتظر چه هستيد؟ گفتن__د: منتظر محمديم! گفت: به خدا قس__م او از ميان شما عبور كرد و رف__ت! گفتند: به خ_دا قس__م م_ا او را نديدي__م! آن گاه برخاستن__د، در حالى كه خ_اك ها را از سر خود تك__ان مى دادن__د. به خوابگ__اه آن حض__رت حمل_ه بردن_د و او را نيافتند.

خروج از محاصره قريش (195)

ك_رد به سرفه ك__ردن. رسول خدا صلى الله عليه و آله صداى او را شناخت و به خاطر او ايستاد تا برسد. ابوبك_ر به دنبال آن جن_اب بود تا به غار رسيدند.

من يك جف__ت كبوتر وحشى در دهانه غ__ار ديدم و فهمي_دم كه معقول نيست كسى در غار بوده باشد.

يكى ديگر گفت: اين تار عنكبوتى كه من مى بينم اين قدر قديمى است كه گويا قبل از تولدمحمد در اين جا تنيده شده است!

به نزد على رو، و به وى بشارت بده كه خداوند به من اجازه مهاجرت داد! اينك اسباب سفر و مركب برايم آماده ساز!

ابوبكر هم گفت: نزد اسماء دخترم برو و به وى بگو براى من دو تا مركب و زاد راه فراهم كند، و داستان ما را به عامربن فهيره اعلام بدار! (عامربن فهيره قبلاً از غلامان ابوبك__ر بود كه بعدا اسلام آورده ب__ود.) و به وى بگو دو راحل__ه مرا با مق__دارى زاد راه ب__ردارد و بياورد.

(200) تاريخ صدر اسلام

ابن اريقط نزد على عليه السلام آمد و داستان را به عرضش رسانيد. على بن ابيطالب عليه السلام زاد و راحله را براى آن حض__رت فرستاد. عامربن فهيره هم زاد و دو راحله ابى بكر را آورد.

رسول خ__دا صلى الله عليه و آله از غار بيرون آمد و سوار ش__د. ابن اريق__ط آن جناب را از راه نخله كه در مي__ان كوه ه__ا به سوى مدين__ه امتداد داشت، حرك__ت داد، و هيچ جا به جاده معمول__ى بر نخوردن_د، مگر در قدي__د كه در آن جا به من__زل «ام معبد» در آمدند.

هم تا شكم، بلكه اتفاق_ا زمين بسيار سختى است، فهميد كه اين قضيه يك امر آسمانى است، (و اگر دير بجنبد ممكن اس__ت خودش ه_م فرو رود،) لاجرم فرياد زد:

- اى محمد! از پروردگارت بخواه اسب مرا رها كند، و من ذمه خدا را به گردن مى گي__رم، كه اح__دى را به راهى كه در پي__ش گرفته اى، راهنماي__ى نكنم، و نگويم كه من محمد را كج_ا دي_ده ام!

رسول خدا صلى الله عليه و آله دعا كرد و اسب او به آسانى رها شد كه گويى پاهايش را با يك گره جوزى بسته بودند. اين سراقه مردى بسيار زيرك و دورانديش بود، و از اين پيش آمد چنين احساس كرد كه به زودى برايش پيش آمد ديگرى روى خواهد كرد، لذا به رسول اللّه صلى الله عليه و آله عرض كرد كه يك خط امان برايش بنويسد، آن جناب هم وى را امان نامه

(202) تاريخ صدر اسلام

داد و او برگش__ت.